“Papci” postojali i prije 100 godina!

Ostrašćeno strančarenje i igre sa “papcima” nisu pojave novijeg datuma na političkoj sceni Banjaluke, današnjeg najvećeg grada Republike Srpske i administrativnog centra nekadašnje Vrbaske banovine u okviru Kraljevine Jugoslavije. U periodu između dva svjetska rata, od 1918. do 1941. godine, u glavnim ulogama bili su radikali Nikole Pašića, demokrate Ljubomira Davidovića, Savez zemljoradnika Jovana Jovanovića Pižona, Jugoslovenska muslimanska organizacija Mehmeda Spahe, Hrvatska seljačka stranka Stjepana Radića i Vlatka Mačeka, Samostalna demokratska stranka Svetozara Pribićevića i druge, manje opcije. Prepucavanja, afere, partijski mediji, podmićivanja, pa čak i fizički obračuni bili su svakodnevica u političkom životu.

Nažalost, osim arhivskih primjeraka nekoliko štampanih izdanja, koja su po pravilu imala ulogu “telala” vodećih stranaka, nije ostalo mnogo svjedočanstava o bogatom i “šarenom” političkom životu u gradu na Vrbasu. Tu su i rijetki zapisi samih učesnika stranačkog života, kao i naknadna nagađanja onih koji su u vrijeme postojanja tih stranaka bili beznačajni ili su, kao komunisti, bili u zatvorima, pa za njih istorija počinje 1945. godine.

Pojava stranaka u Banjaluci i Vrbaskoj banovini zatekla je nespremne seljake, koji su tada činili većinu ovdašnjeg stanovništva. Ako bi se tadašnje stanje uporedilo sa novijim periodom, seljaštvo je nakon Prvog svjetskog rata reagovalo na demokratiju i parlamentarizam skoro na isti način kao i Brozovi radnici, bivši proleteri, devedesetih godina prošlog vijeka.

Sloboda od Austrougarske je izborena, ali u tim okolnostima narod se nije baš najbolje snašao. Kako je sve to izgledalo – a ni današnja situacija nije daleko od tadašnje – uvjerljivo ilustruje jedan od uvodnika u novinama “Otadžbina”, koje nedugo poslije 1918. konstatuju:

– Većina naroda, umjesto da uči, opismenjuje se, napreduje i gleda kakvo će dobro učiniti svojoj djeci, sebi i komšiji, bavi se najprimitivnijim palanačkim i seoskim strančarenjem. Domaćini gube obraz čitave familije, jedni na druge laju ko psi, ne pitajući se zbog čega, niti pokušavajući da razumiju čitavu tu rabotu u koju su uvučeni.

Pljuštale uvrede 

Politički protivnici između dva velika rata, u tadašnjoj štampi, kao i na masovnim zborovima, nazivani su “crno-žutim žbirima”, “kmetoderima”, “pljačkašima”, “zelenašima” i “kaišarima”. Ukoliko se radilo o političaru koji nije iz mjesta u kojem pretenduje na funkciju, on je bio “kuferaš”. Dok su se na masovnim skupovima ili na stupcima tadašnjih listova euforični govornici častili takvim, pa i mnogo gorim nadimcima, slično su se ponašali i njihovi simpatizeri. Oni koji su u određenom trenutku podržali “pogrešnu” opciju, ostajali su bez posla, a nerijetko su ekskomunicirani iz svih dešavanja gdje je to bilo moguće postići. U isto vrijeme, najbolje su prolazili oni koji su pravovremeno mijenjali dresove.

– Radikalski režim stvorio je vrlo tešku unutrašnju političku situaciju, a da ne govorimo o spoljnoj. Pristaše ove stranke postali su režimski kačaci koji uzurpiraju upravnu i policijsku vlast. Sve od podvornika pa do najvišeg upravnog činovnika učestvuje u agitaciji za stranku, pa čak i vrše funkciju odbornika stranke. Pljačka, korupcija i dobri položaji u upravi omogućili su ovim agitatorima posao, a deviza im je sve za partiju, po cijenu i same države. U partiju su se uvukli svi oni crno-žuti žbiri i ruše ovu državu istom onom voljom i snagom kojom su pomagali i Austriju za vrijeme Franjine vladavine. Pljunuti moraš kad vidiš tipove i razne mizerije, pljačkaše, kmetodere, zelenaše i kaišare koji samo gledaju svoj račun. Od mnogih ovakvih, jedan je za vrijeme rata govorio pred Švabama za sliku Franjinu: “Ovo je moj Sveti Đurađ!” Danas se ta ista mizerija buba u prsa i viče: “Ja sam Srbin radikal.” Svi oni koji iskreno vole ovu državu, sve patriote koji su kao nacionalni radnici u predratno doba doprinijeli radeći u narodu za ostvarivanje današnjih svojih ideala, u čudu se pitaju šta sve od ovog može da bude i kuda sve ovo vodi. Bogataši se namiruju, trbusi se goje, a ti, težače, naučio si svakako. Za težaka nema ni zemljoradničkog kredita koji bi ga sačuvao od pljačke kaišara, zelenaša i zelenaških banaka – piše u jednom od novinskih članaka iz 1922. godine, samo četiri godine od velikog oslobođenja i ulaska Srpske vojske u Banjaluku.

Štampa udarna pesnica

Partijska štampa, tadašnji jedini način na koji su se obični ljudi informisali o političkim događajima, kao svojevrsni prelaz između dobošara i radio-aparata, odigrala je možda i najveću ulogu u “političkom opismenjavanju” masa. Dok danas čak i najpristrasniji mediji ne dozvoljavaju da ih drugi nazovu “partijskim” ili “režimskim”, u međuratnoj Banjaluci stranački novinari bili su za nijansu pošteniji. Svjesni svog značaja za pobjedu njihove partije, nisu propuštali priliku da se tim statusom javno pohvale. Odnosno, “nisu sumnjali da to može biti drugačije nego pravilno”.

– U našim prilikama i pod današnjim okolnostima, partijski listovi vrše blagotvoran uticaj na mase, formirajući naš javni i politički život u duhu današnjih potreba, pripremajući i organizujući javno mnjenje u borbi za slobodu i demokratiju. Njen uticaj osjetio se u više mahova, a naročito za vrijeme prošlih opštinskih izbora. Blagodareći i stavu partijske štampe, njenoj borbenosti i pisanju, Jugoslovenska radikalna zajednica izašla je na izbore kao veliki pobjednik. Postala je najjači i najuticajniji faktor u zemlji, postala je snažna i organizovana politička stranka, u čijim redovima se nalaze narodne mase. Pravilan stav u lokalnim pitanjima podiže ugled partijske štampe i zato mi nijednog trenutka i ne sumnjamo da može biti drugačiji nego pravilan – pisali su u “Vrbaskim novinama” 1937. godine.

Kao što se ni komunizam, u kojem se, kako kažu mnogi, najbolje živjelo, na ovim prostorima baš i nije primio u onom obliku u kojem je zamišljen, isto je bilo i sa višestranačjem i demokratijom u svim dosadašnjim pojavama. Kada se uporedi sa današnjim, stanje iz dvadesetih ili tridesetih godina prošlog vijeka ima tek male razlike. Jedna od njih jeste to da su ondašnji političari bili manje skloni praznoj priči, beskonačnom fraziranju i “mljevenju” rečenica u kojima ne kažu ništa smisleno ili konkretno.

Umjesto “opredijeljenosti”, “ulaganja napora”, “praćenja dinamike” i sličnih klišea današnjeg političkog govora, ondašnji politički prvaci imali su iritantnu naviku petominutnog blagosiljanja kralja i kraljevske vlade prije nego što bilo šta kažu. Druga, mnogo značajnija razlika stranačkih sukoba između dva svjetska rata i današnjih partijskih obračuna jeste činjenica da su prije skoro 100 godina državni činovnici bili među najslabije plaćenim radnicima. I da su “svako malo” štrajkovali.

(Press)