EU, strateška autonomija, SAD; Rusija, Kina, rat u Ukrajini

U svijetu punom kriza i uz sve manju podršku SAD, zemlje EU žele da budu više nezavisne. Ali to je lakše reći nego sprovesti u djelo.

Veliko olakšanje osjetilo se u Berlinu i Briselu kada su u novembru objavljeni rezultati međuizbora u SAD. Republikanci su u Kongresu ostvarili slabiji rezultat nego što se očekivalo, kao i bivši predsjednik Donald Tramp. Za vrijeme Trampa transatlantski odnosi su se veoma pogoršali.

Ali Evrpoljani ne bi smjeli prerano da se raduju, smatra Torsten Bener, direktor Globalnog instituta za javnu politiku (GPPi) iz Berlina. U gostujućem komentaru za DW, Bener je nakon izbora napisao: “Bajden će vjerovatno ući u istoriju kao posljednji transatlantičar u Bijeloj kući.” Vrijeme velikodušne bezbjednosno političke podrške će uskoro biti završeno, bez obzira na to ko će u budućnosti biti u Bijeloj kući, jer će se SAD u budućnosti mnogo više koncetrisati na Kinu.

Strateška autonomija je program njemačke vlade

Amerika koja polako okreće leđa Evropi, sve agresivniji nastup svjetske velesile Kine, a onda i Putinova Rusija koja bez razloga napada jednu nezavisu evropsku državu – to je nova naprijatna geopolitička situacija u kojoj se nalaze Evropljani.

Rat u Ukrajini je iznenadio skoro sve, ali druga dva razvoja nikako nisu nova. U EU i raznim glavnim gradovima iz toga su izvučeni zaključci. Kao odgovor se uvriježio pojam “strateška autonomija”. To znači da EU može da djeluje vojno, politički i ekonomski nezavisno od drugih svjetskih političkih aktera.

U jednom članku visoki predstavnik EU za spoljnu politiku i bezbjednost Žozep Borelj je napisao da Evropi prijeti opasnost da postane “nebitna”. Borelj pritom govori o slabljenju značaja Evrope u svijetu: “Prije trideset godina iza četvrtine globalnog prosperiteta stajao je naš kontinent. Za dvadeset godina naš udio u globalnoj ekonomskoj proizvodnji biće najviše 11 procenata.” Strateška autonomija je “pitanje političkog opstanka”.

U koalicionom sporazumu njemačke vladajuće koalicije iz 2021. godine takođe se navodi: “Želimo da povećamo strateški suverenitet Evrope. (…) Naš cilj je suverena EU, kao snažan akter u svijetu koji karakterišu neizvjesnost i sistemska konkurencija.” Dakle, nešto se dešava i na njemačkom i na evropskom nivou.

Kritika njemačke “samodopadljivosti”

Ali gdje se na tom putu nalaze Njemačka i EU? Evropski savjet za spoljnopolitičke odnose (ECFR) objavljuje Evropski indeks suvereniteta. “Evropski suverenitet” ECFR mjeri u oblastima kao što su zaštita klime, odbrana, ekonomija, zdravstvo, migracije i tehnologija.

Rezultati pokazuju da visok stepen suvereniteta EU ima u ekonomiji i zdravstvu, zadovoljavajući u odbrani, zaštiti klime i migracijama. Loše izgleda u oblasti tehnologije. Posebno se EU smatra zavisnom.

U junu 2022. godine pojedinačno je ocijenjena svaka zemlja članica, kao i to koliko doprinosi suverenitetu Evrope. Od svih zemalja Njemačka je najbolje ocijenjena, jer ne samo da je jaka u raznim oblastima, već, prema ocjeni ECFR autora, takođe ulaže “u sposobnost djelovanja Unije” i otvoreno se izjašnjava za evropski suverenitet.

Ali Njemačka je dobila i jedan veliki minus: uprkos svojoj ekonomskoj moći, ona je tek na petom mjestu na indeksu vezano za doprinos evropskom ekonomskom suverenitetu. To “djelimično odražava samodopadnost Njemačke u pogledu zavisnosti od Rusije i Kine”, navodi se. Prema ocjeni autora, Njemačka još uvijek mora da uči iz svojih grešaka iz prošlosti.

Nemaju svi u Evropi taj cilj

Međutim, Evropa je još daleko od cilja strateške autonomije, smatra Hening Hof iz Njemačkog društva za spoljnu politiku (DGAP).

“Kada je riječ o odbrambenoj i bezbjednosnoj politici – to je pokazao agresorski rat Rusije protiv Ukrajine – EU  zavisi od SAD. To se odnosi kako na nuklearno odvraćanje, tako i na konvencionalne oružane snage. “Da se Ukrajina oslanjala samo na Evropu, danas više ne bi postojala.”

Za vojnu nezavisnost Evrope, prije svega se zalaže francuski predsjednik Emanuel Makron. Nakon Bregzita, Francuska je jedina zemlja EU koja ima nuklearno oružje.

Sa druge strane, generalni sekretar NATO Jens Stoltenberg je početkom decembra na Berlinskoj bezbjednosnoj konferenciji upozorio na opasnost od evropske nezavisnosti u odbrambenoj politici. “Ne vjerujem u ‘samu Evropu’, kao ni u ‘samu Ameriku'”, kazao je. Bezbjednost može da garantuje samo NATO. Stoltenberg je podsjetio da je udio zemalja EU u NATO izdvajanjima za odbranu samo 20 odsto. Osamdeset odsto dolazi iz zemalja kao što su SAD, Velika Britanija, Kanada ili Turska.

Kada je riječ o vojnoj autonomiji, Evropljani su veoma podijeljeni: što se tiče baltičkih država i Poljske, SAD i NATO bi trebalo da zadrže snažnu ulogu u Evropi.

Mihaj Čihaja iz briselskog istraživačkog centra Evropski politički centar (EPC) vjeruje da različiti interesi mogu da se povežu. SAD podržavaju napore EU da stekne veću nezavisnost. “Sposobnija EU će doprinijeti transatlantskoj bezbjednosti i osnažiti NATO”, piše Čihaja za DW.

Luke i kineski interesi

Cilj strateške autonomije nije samo bezbjednost i odbrana. Dio nje su i trgovinska i industrijska politika, finansije i investicije. Evropljani su dugo, naročito protiv Trampa, zagovorali multilateralizam i slobodnu trgovinu. U međuvremenu Žozep Borelj priznaje “da će ekonomska isprepletenost biti veliki potencijal za političke konflikte”: lanci snabdijevanja su prekinuti tokom pandemije, Kina svjesno stvara zavisnosti, Rusija je mogla da zavrne slavinu za gas bilo kada.

U koalicionom sporazumu njemačkih vladajućih stranaka s kraja 2021. godine snabdijevanje energijom se navodi kao oblast koju naročito treba zaštiti. Rat u Ukrajini je jasno pokazao koliko je Njemačka zavisna kada je o tome riječ.

A danas? Da li je Njemačka naučila lekciju? Kritičari na primjer optužuju kancelara Olafa Šolca da je nepotrebno dozvolio kineskoj kompaniji Kosko (Cosco) da preuzme dio terminala luke u Hamburgu, čime se ušlo u novu zavisnost. “Upravo bi tu bio bolji evropski odgovor, poput “inicijative za evropsku luku”, koja bi osigurala da kineske državne kompanije ne okrenu jednu luku protiv druge ili da ih ucjenjuju”, kaže politolog Hening Hof. Sa druge strane, ubrzo nakon sporazuma s lukom, savezna vlada je u dva slučaja odbila kineske investitore koji su htjeli da kupe njemačke kompanije koje proizvode elektronske uređaje.

Njemačko-francuske nesuglasice

Tradicionalno, Njemačka i Francuska sebe vide kao bliske partnere. To važi i kada je riječ o cilju strateške autonomije. Kao što se u njemačkom koalicionom ugovoru više puta navodi, prema Jelisejskoj palati, Francuska sebe vidi “kao motor evropske strateške autonomije”, posebno kada se radi o odbrani.

Ali upravo tu postoje nesuglasice. Obje strane sporo napreduju sa zajedničkim projektom borbenih aviona FCAS. I u drugim projektima saradnje ponekad se jedna ili druga strana osjeća izostavljenom.

Hening Hof kritikuje što njemačka vlada ignoriše “činjenicu da sopstvene, navodno nacionalne akcije imaju evropske posljedice i da ih uvijek treba uskladiti sa Francuskom”. Šolc “još uvijek nije pronašao svoju ulogu na evropskoj sceni. Ukoliko se uskoro ne smanje brojne nesuglasice u njemačko-francuskim odnosima, onda će biti teško za evropsku autonomiju”. Ali: “Cilj je realan i vjerujem da ako postoji želja da se riješe mnogi postojeći bezbjednosni problemi, ništa drugo ne preostaje kao cilj.”