Jes pejper

PIŠE: Slavko Mitrović

Nakon dvadeset pet godina od građanskog rata u Bosni i Hercegovini ili kako se u Dejtonskom sporazumu navodi – tragičnog sukoba u regionu, došlo je vrijeme konačnog rješavanja budućnosti bivše “Jugoslavije u malom”. To se može nazvati – Dejtonski sporazum ili mirni razlaz.

Preddejtonsko stanje BiH

Nakon uvođenja višestranačkog sistema u predratnoj SR BiH, u novembru 1990. godine održani su izbori koji su jasno ocrtali nacionalne podjele i dominaciju tri nacionalne stranke kao predstavnice tri naroda u BiH: Stranke demokratske akcije (SDA) kao stranke muslimanskog naroda (od 1993. Bošnjaka), Srpske demokratske stranke (SDS) kao stranke srpskog naroda i Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) kao stranke hrvatskog naroda. Od 240 poslanika u Skupštini BiH, ove tri stranke su osvojile 203 mandata (SDA 86, SDS 72, HDZ 45) i formirale koalicionu vlast.

Nacionalna homogenizacija je nastavlјena donošenjem odluka od strane svake nacionalne zajednice.

U februaru 1991. godine SDA je kao cilј odredila sticanje nezavisnosti BiH, u suštini secesiju od SFRJ kao međunarodno priznate države, što je potvrđeno 15. oktobra 1991. odlukom muslimanskih i hrvatskih poslanika u Skupštini BiH, a bez učešća srpskih poslanika. Nakon toga srpski poslanici su 24. oktobra 1991. donijeli odluku o formiranju skupštine srpskog naroda u BiH, koja je zakazala plebiscit srpskog naroda 9/10. novembra 1991. o ostanku srpskog naroda u Jugoslaviji.

HDZ i hrvatski narod donijeli su 17. novembra 1991. godine odluku o formiranju Hrvatske zajednice Herceg-Bosne. Skupština srpskog naroda je 9. januara 1992. donijela Deklaraciju o proglašenju Srpske Republike Bosne i Hercegovine (kasnije promijenjeno u Republika Srpska).

Muslimanski i hrvatski poslanici su donijeli odluku o održavanja referenduma za nezavisnost BiH koji je održan 29. februara i 1. marta 1992. godine, bez učešća srpskog naroda. Iako je referendum bio nevažeći, jer nije imao dvotrećinsku izlaznost lica upisanih u birački spisak, proglašena je nezavisnost BiH, što je bilo suprotno mišlјenju Badinterove komisije.

Krnje Predsjedništvo BiH zatražilo je međunarodno priznanje, što su prihvatile mnoge države početkom aprila 1992. godine. Takva nezavisnost označila je početak građanskog rata u BiH. Ta međunarodno priznata BiH nije imala vlast na cijeloj teritoriji predratne republike u sastavu SFRJ, niti je bila volјa sva tri naroda.

Prerano priznanje je bila greška što su kasnije priznali brojni svjetski zvaničnici – ministri spolјnih poslova SAD Džejms Bejker, Francuske Rolan Dima, Italije Đani De Mikelis, a na to su upozoravali i Perez de Kvelјar, lord Karington, Sajrus Vens.

Dejtonski mir i organizacija BiH

Građanski rat u kome su ratovali svi protiv svih, a muslimanski narod i između sebe, trajao je do 21. novembra 1995. godine kada je u Dejtonu parafiran, a potom 14. decembra 1995. u Parizu, zaklјučen Opšti okvirni sporazum za mir u BiH (Dejtonski sporazum) sa 11 aneksa koji su međunarodni ugovori u skladu sa Bečkom konvencijom o pravu međunarodnih ugovora.

Dejtonskim sporazumom kao opštim i okvirnim date su samo naznake, a aneksi su provedbeni sporazumi. Aneksima su sveobuhvatno regulisani odnosi u BiH nakon okončanja građanskog rata i određeno funkcionisanje i struktura BiH kao složene asimetrične labave državne zajednice bez određenja državnopravnog oblika. To potvrđuje zvaničan naziv – samo “Bosna i Hercegovina”, što implicira da je u pitanju teritorija sa međunarodno priznatim granicama koja ima vrlo ograničen suverenitet prema spolјa i to samo u dva aspekta – spolјni poslovi i spolјna trgovina, dok skoro sav unutrašnji suverenitet pripada entitetima – Republici Srpskoj i Federaciji BiH od kojih je sastavlјena BiH.

Ograničeni suverenitet BiH je iskazan u samo deset taksativno pobrojanih politika i nadležnosti koje pripadaju nivou BiH i kroz samo tri organa BiH – Predsjedništvo, Ustavni sud i Centralna banka (usko postavlјena kao valutni odbor). Parlamentarna skupština sa dva doma – Predstavnički i Dom naroda, kao i Savjet ministara kao pomoćno tijelo Predsjedništva, po Ustavu BiH nisu organi BiH, jer u svom nazivu nemaju odrednicu “Bosna i Hercegovina”.

Dejtonski sporazum posebnim Aneksom 2. – “Sporazum o graničnoj liniji između entiteta i odnosnim pitanjima” jasno je odredio granicu između dva entiteta posebnom mapom u razmjeri 1:50.000. To znači da je granica između Republike Srpske i Federacije BiH utvrđena međunarodnim ugovorom koji je dio međunarodnog prava.

Međunarodno pravo – osnov postojanja i način regulisanja odnosa u BiH

Opšti okvirni sporazum su potpisale tri strane: Republika Bosna i Hercegovina, Savezna Republika Jugoslavija u svoje ime, (a po posebnom Sporazumu od 29.10.1995. i u ime Republike Srpske), i Republika Hrvatska. Kao svjedoci prilikom potpisivanja bile su tada najznačajnije svjetske sile: SAD, Evropska unija, Rusija, Francuska, Velika Britanija, Nјemačka. Uz helsinške dokumente Konferencije o evropskoj bezbjednosti i saradnji (KEBS, potom OEBS), Opšti okvirni sporazum za mir u BiH je jedan od najvažnijih dokumenata međunarodnog prava nakon Drugog svjetskog rata i formiranja Ujedinjenih nacija. Potvrda toga je da se do tog sporazuma došlo nakon brojnih međunarodnih misija i posrednika.

Međunarodno pravo je ugrađeno u Dejtonski sporazum i njegove anekse. Tako u članu 1. stoji: “Odnosi između strana će biti u skladu sa načelima iznesenim u Povelјi Ujedinjenih nacija, Završnim aktom iz Helsinkija i drugim dokumentima Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju.”

Međunarodno pravo posebno se apostrofira u Aneksu 4. – Ustavu BiH. U Preambuli Ustava BiH stoji: “Vođeni cilјevima i načelima Povelјe Ujedinjenih naroda, Opredijelјeni za suverenitet, teritorijalni integritet i političku nezavisnost Bosne i Hercegovine u skladu sa međunarodnim pravom, Odlučni osigurati puno poštivanje međunarodnog humanitarnog prava, Nadahnuti Univerzalnom deklaracijom o lјudskim pravima, međunarodnim sporazumima o građanskim i političkim pravima, te o privrednim, socijalnim i kulturnim pravima, kao i Deklaracijom o pravima osoba koje pripadaju nacionalnim ili etničkim, vjerskim i jezičkim manjinama, te drugim instrumentima za zaštitu lјudskih prava.”

U članu 2. Ustava BiH piše: “Međunarodni standardi. Prava i slobode navedene u Evropskoj konvenciji za zaštitu lјudskih prava i osnovnih sloboda i njenim protokolima se direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini. One imaju prvenstvo nad svim drugim zakonodavstvom.”

U članu 3.3.b Ustava BiH piše: “Opšta načela međunarodnog prava sastavni su dio zakona Bosne i Hercegovine i entiteta.”

Aneks 1. na Ustav BiH, pod nazivom “Dodatni sporazumi o ljudskim pravima koji će se primjenjivati u BiH” sadrži 15 taksativno nabrojanih međunarodnih konvencija i paktova koji su integralni dio Ustava BiH. Između ostalih navedeni su: Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i Pakt o privrednim, socijalnim i kulturnim pravima. Oba navedena akta razrađuju “pravo naroda na samoopredjelјenje” iz Povelјe Ujedinjenih nacija, tako što propisuju: “Svi NARODI imaju pravo na samoopredjelјenje. Na osnovu ovog prava, oni slobodno određuju svoj politički status i slobodno obezbjeđuju svoj ekonomski, socijalni i kulturni razvoj. Da bi postigli svoje cilјeve, svi NARODI mogu slobodno da raspolažu svojim bogatstvima i svojim prirodnim izvorima, bez štete po obaveze koje proističu iz međunarodne privredne saradnje, zasnovane na principu uzajamnog interesa i međunarodnog prava. Jedan NAROD ne može ni u kom slučaju da bude lišen svojih vlastitih sredstava za život.

Države članice ovog pakta, uklјučujući tu i one države koje su odgovorne za upravlјanje nesamostalnim teritorijama i teritorijama pod staratelјstvom, duћne su da pomaћu ostvarenje prava naroda na samoopredjelјenje i da poštuju ovo pravo shodno odredbama Povelјe Ujedinjenih nacija.”

Dejton je odavno raspakovan

Jasna odredba Aneksa 4. – Ustava BiH da “sve vladine funkcije i ovlaštenja koje u ovom Ustavu nisu izričito dodijelјene institucijama Bosne i Hercegovine pripadaju entitetima” ukazuje na neustavnost svih nadležnosti prenesenih na nivo BiH bez obzira na koji način je to učinjeno – nametanjem od strane visokih predstavnika, potvrđivanjem od strane Parlamentarne skupštine i Ustavnog suda BiH preglasavanjem sudija iz reda srpskog i hrvatskog naroda, sporazumima dva entiteta i donošenjem zakona bez ustavnog osnova, jer sporazumi entiteta u tri slučaja nisu stvorili ustavni osnov.

Ustavni sud BiH je svojom odlukom U 17/05 od 24. maja 2006. godine ispravno utvrdio da međuentitetski sporazumi nisu dio Ustava BiH, te da Sud nema nadležnost da utvrđuje da li je osporeni akt suprotan Ustavu BiH.

Sud obrazlaže: “Podnosilac zahtjeva osnovu za neusaglašenost osporenih odredbi predmetnog zakona sa članom 3.5.b. Ustava Bosne i Hercegovine vidi u tome što su osporene odredbe odstupile od Sporazuma kojima su entiteti prenijeli nadležnost u navedenim pitanjima na državu Bosnu i Hercegovinu. Stoga, podnosilac zahtjeva posredno traži od Ustavnog suda BiH da ispita osporene odredbe predmetnog zakona u odnosu na Sporazum. Imajući to u vidu, Ustavni sud BiH napominje da je nadležan vršiti ocjenu ustavnosti i zakonitosti osporenih zakonskih odredbi isklјučivo u odnosu na odredbe Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije, a ne u odnosu na odredbe Sporazuma koji ne predstavlјa dio Ustava Bosne i Hercegovine.”

Suprotno Ustavu BiH, na nivou BiH egzistiraju brojne nadležnosti i organi nastali na osnovu nezakonitih odluka i postupaka. Na primjer: odbrana i oružane snage BiH sa Ministarstvom odbrane; Visoki sudski i tužilački savjet, Sud BiH i Tužilaštvo BiH – sa Ministarstvom pravde; izvorni prihodi BiH sa Ministarstvom finansija i trezora; bezbjednost i obavještajno-bezbjednosna služba sa Ministarstvom bezbjednosti; lјudska prava i izbjeglice sa istoimenim Ministarstvom; kao i brojne druge nadležnosti koje ustavno pripadaju entitetima, a u nekim slučajevima u Federaciji BiH kantonima (obrazovanje, nauka, kultura, sport).

Status quo kao nelegalno stanje

Postojeća struktura i nadležnost brojnih organa na nivou BiH nije ustavno potvrđena, pa je dva puta pokušana naknadna legalizacija prenesenih nadležnosti, bez obzira na to kako je došlo do njihovog prenosa.

“Aprilski paket” ustavnih promjena iz 2006. godine nije dobio potrebnu dvotrećinsku podršku u Predstavničkom vijeću Parlamentarne skupštine, a “butmirski paket” ustavnih promjena nije ni stigao do parlamentarne procedure.

U oba slučaja pokretači su bili izvan BiH, zato što su svjesni neodrživosti sadašnjeg nelegalnog stanja. Kako je to priznao jedan od visokih evropskih zvaničnika – briselska administracija ne zna šta će sa nadležnostima koje su prenesene na nivo BiH, a da ni prethodno ni naknadno nisu dobile ustavno određenje.

U Republici Srpskoj podržavaoci sadašnjeg stanja u pogledu nadležnosti koje su oduzete Republici Srpskoj su SDS, PDP i krnji DNS, svi pod navodnom brigom za “raspakivanje Dejtona”. Na taj način podržavaju neustavno stanje i idu naruku bošnjačkim strukturama kojima odgovara zadržavanje nadležnosti na nivou BiH koje su rezultat otimanja nadležnosti Republike Srpske kroz nametanje zakona od strane OHR-a, pritisaka i podvala za izglasavanje u Parlamentarnoj skupštini.

Bošnjačke stranke takođe su saglasne sa postojećim stanjem, ali to prikrivaju stalnim zahtjevima za nastavlјanjem centralizacije pod firmom stvaranja “neophodne funkcionalnosti države”. Ovo je izraženo u stavovima da je nepotreban povratak izvornom Dejtonskom sporazumu jer je to retrogradno, (B. Izetbegović, američki ambasador Nelson), zatim da se BiH treba kretati od Dejtona ka Briselu, kome treba jedna adresa u BiH radi procesa evropskih integracija, iako oko 75% nadležnosti za integrativne aktivnosti po Ustavu BiH pripada entitetima.

Budućnost BiH

Entiteti kao potpisnici Aneksa 4. Dejtonskog sporazuma jedini su subjekti ovlašćeni Ustavom BiH za proces promjene Ustava BiH. Svaka nadležnost koja nije izričito Ustavom BiH određena kao njena nadležnost, a sada je zatečena kao nadležnost BiH i njenih naknadno formiranih ministarstava i drugih organa i organizacija, treba biti preispitana.

Razgovorima delegacija entiteta uz uvažavanje nacionalne i druge strukture učesnika, usaglasiti ustavnu konstrukciju nadležnosti na nivou BiH koje ne proizlaze iz Ustava BiH i predložiti način njihovog budućeg ostvarivanja.

Ukoliko ne bude spremnosti drugih strana u BiH za razgovore o budućnosti BiH u skladu sa Dejtonskim sporazumom, Republika Srpska treba aktivno započeti proces mirnog razlaza. O takvom razlazu svijest je imala i američka administracija još sredinom 1995. godine u pripremi Dejtonske mirovne konferencije za okončanje rata i poslijeratno uređenje BiH, što je iskazano u dokumentu savjetnika za nacionalnu bezbjednost Sendija Bergera i Stejt departmenta, po kome “treba pritisnuti Bošnjake da dozvole Srbima sprovođenje referenduma nakon dvije do tri godine, jer ako Bošnjaci ne mogu ubijediti srpsku populaciju da je njihova budućnost u reintegraciji, nema svrhe blokirati mirno razdvajanje po uzoru na čehoslovački model.”

Od tada je prošlo 25 godina i stanje je sve gore što se tiče međunacionalnih odnosa i mogućnosti napretka BiH.

(Nezavisne)