Kako i zašto smo izgubili Krajinu?

PIŠE: Dr Nebojša Vuković, saradnik Instituta za međunarodnu politiku i privredu, Beograd

Svake godine kada se približi avgust u srpskim medijima počinje da se obrađuje tema pada Krajine 1995. godine. Najčešće se objavljuju transkripti različitih sastanaka i razgovora glavnih aktera uoči i tokom te drame, kao i sećanja i tumačenja učesnika tih događaja koji su u njima imali iole značajniju ulogu. Uglavnom sve što se napiše i izgovori početkom svakog avgusta u Srbiji, u vezi sa operacijom Oluja, tiče se neposredno same te operacije, kratke predistorije i najneposrednijih posledica.

Uporno se u analizama, komentarima i prisećanjima izostavlja širi kontekst samog tog događaja i sagledavanje, iz ugla strategije, postojanja Krajine i uslova njenog opstanka. Kada se uđe u drugu nedelju avgusta, u srpskim medijima povodom krajiškog egzodusa sve utihne i ostane samo gomila opštih mesta, žalopojki, srpsko-srpskog prepucavanja i optuživanja. Takođe, ostaju mnogobrojna pitanja bez adekvatnog odgovora.

Da li je Krajina mogla da opstane? Koji su uzroci njenog brzog sloma 1995. godine? Ko je kriv? Konačno, da li je Krajina uopšte bila potrebna Srbima u Hrvatskoj?

O smislu postojanja Krajine

Upuštanje u formulisanje odgovora na prva tri pitanja podrazumeva da se najpre odgovori na četvrto pitanje – o svrsi i smislu postojanja Krajine (pod „Krajinom“ u ovom tekstu uglavnom se misli ne na celu RSK sa Zapadnom i Istočnom Slavonijom, Baranjom i Zapadnim Sremom, već samo na prostor Severne Dalmacije, Like, Korduna i Banije).

Početkom 1990-ih godina, samo je projekat Republike Srpske Krajine omogućavao da srpski narod opstane kao politički subjekt na prostorima sadašnje Republike Hrvatske. Samo RSK i ništa drugo. Srbi su opstajali na teritorijama današnje RH i ranije, ali pod jednim, ključnim uslovom. Reč je o tome da su Srbi mogli da nose glavu na ramenima u „lijepoj njihovoj“ samo onda kada je Hrvatska bila u okviru neke šire državne zajednice, to jest kada je iznad Zagreba postojala još neka viša vlast i moć, bez obzira gde se ona nalazila – u Beču, Pešti ili Beogradu. Kada su Srbi u Hrvatskoj ostajali nasamo sa Zagrebom, kao 1941. ili 1991. godine, ponuda hrvatskog vođstva za Srbe bila je uvek ista, jednolična – ponižavanje, maltretiranje, progon, ubijanje. Ukratko rečeno, u viziji Zagreba Srbi nisu predviđeni da žive kao politički narod u samostalnoj Hrvatskoj.

Kada se SFRJ raspadala po šavovima 1991. godine, jedina opcija za Srbe u Hrvatskoj da opstanu kao politički subjekt (konstitutivan narod) i da sačuvaju dostojanstvo i život bila je stvaranje vlastite države na prostorima koje su vekovima naseljavali. Doduše, i nakon operacije Oluja još uvek ima Srba koji žive u Hrvatskoj. Ta činjenica bi mogla da posluži kao argument za osporavanje svrsishodnosti projekta RSK-a. Ali, šta su Srbi danas tamo? Izuzev nešto jače koncentracije uz Dunav, i u Baranji, Srbi širom Hrvatske danas predstavljaju samo prost skup individua (koje često moraju da u svojim privatnim životima prikrivaju vlastiti identitet zbog raznoraznih mogućih neugodnosti koje često prerastaju u fizički obračun) i puku biološku masu, koja će se, kroz dve-tri generacije, posredstvom upotrebe jednog te istog jezika (ma kako se on zvao), sličnih običaja i životnih navika, utopiti u hrvatsku većinu.

Da li je Krajina mogla da opstane u formatu u kojem je zasnovana? Da, ali uslov njenog opstanka nije se obezbeđivao samo uspešnom odbranom u avgustu 1995. godine, kako to mnogi misle. Razlog, to jest osnov njenog trajanja/propasti zavisio je od odvijanja rata u Bosni i Hercegovini.

Sudbina i status Krajine su uvek kroz istoriju bili najintimnije vezani za događaje i prilike u Bosni i Hercegovini. Uostalom, Hrvatska vojna krajina, koju je dobrim delom po obliku kopirala RSK, osnovana je zarad odbijanja pretnje od turske najezde ka centralnim delovima austrijske imperije. Kada je Austrougarska okupirala Bosnu i Hercegovinu 1878. godine, vrlo brzo, posle tri godine, ukinuta je i Vojna krajina, s obzirom da je njeno postojanje izgubilo svaki smisao. Po sudu autora ovog teksta, događaji u ratu u BiH (1992-1995) u presudnoj meri su uticali i na sudbinu RSK i na njen nesrećan kraj, a ne toliko sama operacija Oluja i svi njeni prateći elementi (relativno slab otpor Krajišnika, pasivnost Beograda i Pala, nadmoć hrvatske vojske, uticaj inostranog, čitaj američkog faktora).

Opstanak RSK se mogao osigurati samo ranim završetkom rata u BiH, a ne njegovim rastezanjem do 1995. godine, kada je odnos snaga već bio izrazito na štetu srpske strane. Dakle, sudbina Krajine je bila determinisana tokom i rezultatom ratnih operacija u BiH, mada je još 1991. godine bila propuštena velika prilika da se Srbima u Hrvatskoj obezbedi trajan boravak na toj teritoriji u svojstvu političkog subjekta.

Preludijum za Oluju – 1991.

Prema svedočenju generala Veljka Kadijevića, saveznog sekretara za odbranu u SFRJ, plan upotrebe JNA u periodu leto-jesen 1991. godine podrazumevao je, pre svega, ako situacija to dozvoli, potpun poraz hrvatske vojske, kao i ostvarivanje punog sadejstva sa srpskim ustanicima u Srpskoj Krajini. Konkretnije, ideja manevra sadržavala je potpunu blokadu Hrvatske iz vazduha i sa mora, kao i njeno presecanje na pravcima: Gradiška – Virovitica; Bihać – Karlovac – Zagreb; Knin – Zadar i Mostar – Split. Takođe, planirano je potpuno oslobađanje Istočne Slavonije, spajanje sa snagama u Zapadnoj Slavoniji i produžetak dejstvovanja ka Zagrebu. Na samom jugu Hrvatske bilo je predviđeno blokiranje Dubrovnika sa kopna.

Drugim rečima, planiran je potpuni poraz hrvatskih oružanih snaga koji bi omogućio da se sa pozicije pobednika diktiraju granice srpskog entiteta/države na teritoriji tadašnje Republike Hrvatske. Bila je to prilika da se načine pouzdaniji temelji RSK i obezbedi sigurniji oslonac za njen opstanak. Ipak, nije bilo tako. Zašto?

U savremenoj srpskoj istoriji, ili preciznije u istoriji Srbije, kada su izbijali ratovi, oduvek je bilo „viška“ ljudstva i motivacije (izuzetak je krajnje nepopularni sukob sa Bugarskom 1885. godine, kao i nesrećni Aprilski rat 1941. godine), a manjka materijalno-tehničkih sredstava (kraće, naoružanja). S početkom izbijanja rata u SFRJ 1991. godine pojavila se obrnuta situacija – naoružanja i municije nije nedostajalo, ali spremnog i motivisanog ljudstva jeste.

Prema proceni koju je pre nekoliko godina izneo Miroslav Lazanski, od 37 mobilisanih brigada JNA na teritoriji Srbije, Crne Gore i BiH, tokom 1991. i početkom 1992. godine, 33 brigade su se raspale, pobegle ili nisu izvršile zadatak. Prema jednoj drugoj proceni, koja dolazi iz lista Vreme (antisrpskog glasila par excellence), oko 40 hiljada rezervista se u uniformi pobunilo i vratilo kući, dok se između 100 i 200 hiljada obveznika skrivalo od vojnih pozivara (iako nije naglašeno, verovatno da se navedeni brojevi odnose samo na teritoriju Republike Srbije).

Kao što je poznato, tokom jeseni i zime 1991. godine uspostavljen je kakav-takav balans na ratištu između poluraspadnute JNA, naoružanih krajiških Srba i nešto dobrovoljaca iz Srbije s jedne, i hrvatskih snaga u procesu formiranja (Zbora narodne garde i policije) s druge strane, i u takvom sučeljavanju pod srpskom kontrolom našlo se oko 30 odsto teritorije Hrvatske. Dakle, i pored masovno ispoljenog dezerterstva, sabotaža i ometanja svake vrste, rat 1991. godine doneo je relativan uspeh srpskoj strani. A sada, upotrebimo malo imaginacije i pokušajmo zamisliti kako bi se rat odvijao da su se od – prema Miroslavu Lazanskom – mobilisanih 37 brigada samo četiri raspale, a da su se 33 brigade našle tamo gde su bile predviđene da budu. I da su izvršile barem 50 odsto predviđenih zadataka.

Nažalost, u Beogradu, i posebno u centralnoj Srbiji, pre izbijanja krize u SFRJ i dolaska HDZ-a na vlast jedva da se i znalo da u Hrvatskoj žive i Srbi, a ne samo Hrvati. Slabu svest o njihovom postojanju u Hrvatskoj i egzistencijalnoj ugroženosti nakon prvih višestranačkih izbora nije mogla da ojača ni intenzivna kampanja glavnih medija u Srbiji poput RTS-a. Aktuelna vlast na čelu sa Slobodanom Miloševićem ne želi da jače podupre mobilizaciju jer neće rat za obnovu Jugoslavije, dok vojni vrh sa Kadijevićem i dalje preferira veliku zajedničku državu. Dok Milošević navodno hoće da se omeđe srpske oblasti, Kadijević bi opet Jugoslaviju, pa se srpska strategija „klacka“ između ograničenog i totalnog rata.

Rat u Hrvatskoj 1991. godine, sa korektno sprovedenom mobilizacijom i pristojnim odzivom rezervista, mogao je da bude relativno kratak, sa malo žrtava i mnogo teritorijalnog dobitka, i sa kvalitetnim prostorno-političkim rešenjem za Krajinu. Ako je razumljiva, iz konteksta istorije i etnopsihologije, mržnja koja u Hrvatskoj vlada prema tamošnjim Srbima, nije uopšte lako objasniti otkud i dan-danas žestoka netrpeljivost prema Srbiji, koja je vrlo slabim odzivom na mobilizaciju 1991. godine (u Beogradu, nezvanično, samo 15 odsto) u stvari omogućila da mlada hrvatska država „preživi“ prvu godinu svog postojanja.

Da sve bude još paradoksalnije, polovičnom uspehu rata iz 1991. godine u velikoj meri su doprineli i sami Srbi iz Hrvatske. U vreme socijalizma, hrvatski Srbi, kao pojedinci, bili su verovatno najviše korumpiran deo srpskog naroda u SFRJ. Sem JNA, u Hrvatskoj su Srbi bili neproporcionalno zastupljeni u različitim državnim službama – policiji, tajnoj policiji, sudu, tužilaštvu, Savezu komunista (i tu su funkcioneri primali plate), sindikatu, Socijalističkom savezu, u različitim preduzećima i ustanovama. U isto vreme, srpski krajevi u SR Hrvatskoj su bili najnerazvijeniji, najsiromašniji i najzapušteniji! Đavolska strategija potkupljivanja Srba kao pojedinaca i paralelne diskriminacije srpskih područja u Hrvatskoj daće svoje pune plodove 1991. godine.

Kako će se ispostaviti kasnije, srpski krajevi u Hrvatskoj, u okviru RSK, teško će usled svoje nerazvijenosti i zapuštenosti i pod hrvatskim pritiskom funkcionisati kao samostalna država, dok će mnogi „urbani“ Srbi po hrvatskim gradovima, potkupljeni dobrim životom, službama i funkcijama u ranijem periodu, neki i zaglavljeni u mešovitim brakovima, izgubiti dostojanstvo i odbaciti svoj srpski identitet. Tako se, recimo, moglo desiti da sinovac čuvenog partizanskog bombaša Boška Buhe – Nebojša Buha – pogine ne kao srpski već kao hrvatski vojnik u napadu na Zapadnu Slavoniju 1995. godine!

Prema navodno zvaničnim podacima hrvatskih institucija, čak devet hiljada Srba je učestvovalo u ratu 1991-1995 na hrvatskoj strani. Nezvanično – i do 20 hiljada! Nakon uspostavljanja RSK, po istom izvoru, 1992. godine, oko 200 hiljada njih je ostalo da živi pod Tuđmanovom vlašću. Čak i da su ovi brojevi preuveličani, što je vrlo verovatno, ostaje začuđenost nad izborom mnogih potomaka naroda koji je preživeo istinski genocid 1941-1945. Mnogi od njih, između toga da budu Srbi, ne samo nominalno već istinski, i stanova, posla i sitnog privatluka, izabrali su ovo drugo. Danas, u znatnom broju slučajeva, njihova deca javno svedoče svoje hrvatstvo, poput golmana hrvatske fudbalske reprezentacije Danijela Subašića.

Srbi koji su pak napustili velike gradove i većinska hrvatska područja 1991. godine u preovlađujućem broju su produžili za Srbiju ili inostranstvo, ostavljajući svoje roditelje, rođake i prijatelje u RSK da se snalaze kako znaju i umeju u stvaranju mlade države. Krajinu, ionako deficitarnu u kadrovima svih profila, preuzeli su i vodili su je, od državnog do lokalnog nivoa, nedovoljno obrazovani i dalekovidi ljudi.

General Kadijević je u svojoj knjizi iz 1993. godine rekapitulirao učinak JNA u pogledu RSK i sa izvesnom dozom trijumfalizma konstatovao da je JNA oslobodila sve srpske krajeve izuzev jednog dela Zapadne Slavonije, da je opremila naoružanjem i tehnikom vojsku Srpske Krajine, da je nanela velike gubitke hrvatskoj vojsci i da je RSK vojnički veoma čvrsto obezbeđena. Međutim, bilo je to samo „prvo poluvreme“. Hrvatska je preživela prvu godinu rata i dobila preko potreban predah. U januaru 1992. godine dolazi prvi talas međunarodnih priznanja Hrvatske, a tokom narednih meseci mnoge velike sile priznaju njen političko-pravni subjektivitet, što će kulminirati u maju 1992. godine prijemom u UN. Na terenu, ta činjenica nije mnogo uticala na realnost, ali je predstavljala jak propagandni adut naspram Srba u RSK.

Kadijevićeva teza o pozitivnom učinku JNA – kada je reč o RSK – bila je samo delimično tačna. RSK je ostala bez ijednog značajnijeg urbanog središta, jer JNA nije htela, smela, mogla ili znala da zauzme barem neki od većih gradova sa značajnijom srpskom populacijom, poput Karlovca ili Zadra. Tako je RSK ostala bez markantnijih industrijskih kapaciteta, složenijih i većih zdravstvenih ustanova, viših škola, kulturnih institucija. Ruralnog karaktera, saobraćajno nedovoljno uvezana, bez značajnih prirodnih resursa i retko naseljena, RSK je od samog početka bila potpuno zavisna od svog zaleđa – BiH, i još dalje – od Srbije.

Sami Krajišnici ostali su odjednom odsečeni od gravitacijskih centara u kojima su se decenijama lečili, obrazovali i radili, i valjalo se prilagoditi i preorijentisati na Banjaluku, i još dalje – na Beograd i Novi Sad. Relativno male krajiške opštine, skromnih privrednih i demografskih kapaciteta, već od samog starta RSK počele su da usahnjuju na svakom društvenom polju. Za Krajinu je stoga bilo veoma važno da matica – Srbija, ali i BiH, žive u miru, kako bi se u suživotu sa njima izravnali i ublažili svi nedostaci i nevolje mlade srpske države. Nažalost, to nije bio slučaj.

Druga propuštena šansa

Dakle, da bi Krajina funkcionisala koliko-toliko normalno, vrhunski srpski politički interes je bio da u Bosni i Hercegovini vlada mir. U tom smislu, političkoj vrhuški bosansko-hercegovačkih muslimana nuđeni su različiti modeli ostanka BiH u „krnjoj“ Jugoslaviji sa posebnim personalnim i kolektivnim pogodnostima (na primer, ideja da Izetbegović bude prvi predsednik te države i sl.). S druge strane, vrhunski hrvatski interes je bio da u BiH bukne rat, jer se samo tako i pitanje Krajine moglo držati stalno gorućim i otvorenim. U protivnom, ako bi svuda drugde na Balkanu vladao mir, Hrvatskoj je pretio kiparski model, odnosno zamrznuti konflikt sa višedecenijskim trajanjem i de facto državom (Krajinom) u državi (Hrvatskoj).

Svakako, neki hrvatski čitalac bi pomislio da su ove teze puka propaganda, ali evo šta o tome kaže jedan Hrvat – Stjepan Kljujić, član Predsjedništva BiH tokom rata i jedno vreme predsednik HDZ-a BiH. Na jednoj od sednica Predsjedništva BiH Kljujić kaže da je kontaktirao Tuđmana i Šuška i molio da se rat ne prebacuje u BiH, i još navodio kako je „pravi rat u Bosni nastao operacijom Kupres“ koja je „delo Herceg-Bosne kada su 400 Hrvata pustili na jedno polje“, to jest Kupreško. I tada, tvrdi Kljujić, „počinje rat u BiH. Znači, oni gore su mene prevarili i ubacili rat u BiH, da bi sebe oslobodili, da bi dobili tajm-aut“.

Kada se Alija Izetbegović opredelio za samostalnu BiH, mimo dogovora sa srpskim političkim predstavnicima i bez neophodnog konsenzusa sva tri konstitutivna naroda, bilo je jasno da će izbiti rat. U tom slučaju, vrhunski srpski interes je bio da taj rat traje kratko i da bude krunisan, naravno, srpskom pobedom. Ta „brza“ pobeda bi verovatno omogućila i život Krajini. Nažalost, nije bilo tako.

Srpski protivnici u ratu – Hrvati i bosansko-hercegovački Muslimani – oduvek su rat u Hrvatskoj i BiH tretirali kao jednu celinu, kao jedan konflikt, koji su, po njima, izazvali Srbi zarad stvaranja Velike Srbije. Strategijski posmatrano, bez namere da se pokreće polemika o hrvatskoj i muslimanskoj percepciji uzroka rata, to i jeste bio jedinstven rat, sa jednim opštim ratištem koje se pak delilo na dva posebna ratišta – hrvatsko i bosansko-hercegovačko.

Na srpskoj strani, iako je SR Jugoslavija obilato pomagala obe srpske vojske preko Drine – SVK (Srpsku vojsku Krajine) i VRS (Vojsku Republike Srpske) – i iako je krajnjom koordinacijom krupnih vojnih poduhvata rukovođeno iz Beograda, suštinski, mentalno i strategijski, Republika Srpska Krajina i Republika Srpska su uvek tretirane kao dva odvojena problema i vojno-politička izazova. Nakon probijanja koridora u Posavini u junu 1992. godine (u čemu su učestvovale i jedinice iz RSK) i pored deklarativnog izjašnjavanja u prilog jedinstvene sudbine prekodrinskih Srba, i uprkos proklamovanoj najužoj vojnoj saradnji, vojna i politička vođstva RSK i RS uglavnom su „gledala samo svoja posla“.

Ali vratimo se ovde upotrebljenoj sintagmi „brza pobeda“. Šta je značila u ratu u BiH brza pobeda Srba? Brza pobeda je podrazumevala okončanje rata u BiH u drugoj polovini 1993. godine. Zašto baš tada? Nakon uspešne zimsko-prolećne ofanzive VRS u istočnom delu Republike Srpske, kada su muslimanske snage zajedno sa civilima sabijene u tri „mišije rupe“ – Srebrenicu, Žepu i Goražde, i kada se hrvatsko-muslimanski sukob razbuktao punom snagom, i kada se Fikret Abdić u Velikoj Kladuši sve više udaljavao od muslimanske vlasti u Sarajevu, stekli su se svi uslovi da VRS sa jednom ili dve napadne operacije strategijskog nivoa okonča rat, odnosno primora muslimansku stranu da obustavi vojna dejstva. Dakle, ključni period rata za srpsku stranu moglo je da bude razdoblje od jula do novembra-decembra 1993. godine.

O izboru vojišta za izvođenje takve operacije/takvih operacija može se diskutovati. Čini se ipak da su se dva sektora izdvajala kao posebno atraktivna. Prvi se odnosi na pravac Olovo – Vozuća, čijim bi se ovladavanjem omogućilo cepanje muslimanske teritorije na dva velika dela i potpuna izolacija za Muslimane značajnog Drugog korpusa Armije BiH, kao i uspostavljanje unutrašnjeg operacijskog pravca za VRS „posred Bosne“. Drugi sektor se odnosi na bihaćko-cazinski džep, muslimansku enklavu od oko 2.000 kvadratnih kilometara,[X] izuzetno gusto naseljenu, na čijoj je teritoriji delovao možda najagilniji korpus Armije BiH – Peti. Taj korpus je vezivao uz sebe elemente čak pet srpskih korpusa – tri iz SVK i dva iz VRS. Eliminisanjem bihaćkog džepa srpske snage bi se znatno rasteretile, i omogućilo bi se njihovo preusmeravanje na druge frontove.

Naravno da su i u vrhu VRS znali za potencijalne pozitivne efekte izvođenja ovakvih operacija, i njihova realizacija je i pokušavana, međutim to je činjeno bez valjane pripreme i bez dovoljno snaga. Takođe, nije uopšte eksploatisan muslimansko-hrvatski sukob na operativno-strategijskom nivou. Umesto da su se veštim potezima dojučerašnji saveznici – Hrvati i Muslimani – antagonizovali do krajnjih granica, do toga da bilo kakvo njihovo pomirenje postane nemoguće, srpska politika se svela na trgovinu, iznajmljivanje materijalno-tehničkih sredstava obema stranama (hrvatskoj nešto više) i na čekanje da srpski neprijatelji, sami, kroz međusobni sukob, osim vlastitih, ostvare i srpske ciljeve rata – praktično da se oni „dostave na tacni“.

Ovo nije nikakva naknadna mudrost. Već tada je bilo pojedinaca koji su pronicljivo videli u tom sukobu potencijal za kapitalne srpske političke i vojne dobitke. Recimo, u avgustu 1993. godine ministar inostranih poslova RSK Slobodan Jarčević je u svom memorandumu apelovao na Beograd i Pale da se redefinišu srpski politički i strategijski ciljevi, odnosno da se pomognu Muslimani u borbi protiv HVO-a i HV, i posebno u svojim operacijama ovladavanja donjim tokom Neretve i izbijanja na more, i da se tako zada Hrvatskoj smrtni udarac. Drugim rečima, da se jedan od aktera „izbaci iz igre“ ili postavi u trajno nepovoljan strategijski i politički položaj.

Da je 1993. godina mogla da bude prelomna u pozitivnom smislu za srpsku stranu, mislili su i analitičari CIA-e, koji su u dvotomnoj studiji Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995, sumirajući ratna dešavanja te godine zaključili da je VRS propustila priliku da eksploatiše situaciju (nastalu hrvatsko-muslimanskim sukobom, prim. aut.) sa direktnim pokušajem da uništi Armiju BiH. Prema njihovom mišljenju, VRS je ignorisala priliku da pregazi tuzlanski i zenički region – srce muslimanske Bosne – sa velikim operacijama. Tako su, smatraju oni, Srbi 1993. godine imali poslednju šansu da sasvim dobiju rat u Bosni.

Da je VRS uspela da izvede jednu-dve takve operacije i privoli muslimansku stranu na mir sa pozicije pobednika, srpska strana bi mogla da računa na mirovno rešenje, poput Oven-Stoltenbergovog plana, plus dodatne pogodnosti za RS, ne toliko u teritorijalnom koliko u statusnom smislu (pravo na držanje vlastitih oružanih snaga, lakši modalitet otcepljenja). Ne bi to bila Velika Srbija, već jedna labava konfederalna BiH, tek toliko da bosansko-hercegovački Muslimani lakše progutaju gorku pilulu u vidu političkog rešenja koje praktično i pravno verifikuje njihov vojni poraz, kao i međunarodna zajednica, koja bi se mogla umiriti makar formalnim očuvanjem integriteta BiH.

Mir bi omogućio da oživi privreda u BiH, od čega bi i Krajina imala vrlo opipljive koristi. VRS ne bi bila rasformirana, već bi kao pobednička vojska garantovala ne samo postojanje RS, već i brzu i efikasnu pomoć RSK u slučaju hrvatske agresije. Srbija bi lavovski deo pomoći koju je primala VRS mogla da preusmeri na SVK. Možda najvažnija konsekvenca bio bi silno podignut moral u svim srpskim zemljama i stvaranje svesti da je pobeda moguća i pored izuzetno nepovoljnih međunarodnih okolnosti.

Početak srpske agonije

Hrvatska vojska je tokom 1993. godine pokazala da izrasta u ozbiljan vojni faktor i ta činjenica je demonstrirana u operacijama Maslenica i Medački džep. Ipak, te godine, ona je u pogledu spremnosti, obučenosti i opremljenosti, još uvek bila daleko od stanja koje je dosegla dve godine kasnije. Dakle, u tom periodu, ona još ne bi bila sposobna da izvede napadnu operaciju strategijskog nivoa, poput Oluje, a docnije to bi bilo teže s obzirom da bi VRS bila u daleko boljem stanju posle gore opisanog hipotetičkog primirja, nego što je realno bila u leto 1995. godine.

S obzirom da su tokom rata oba srpska neprijatelja jačala – i organizaciono i tehnički – dok je srpska strana usled međunarodne ekonomske blokade bivala sve iscrpljenija, iz ove perspektive deluje banalno teza da je „brzo okončanje“ rata bio vrhunski srpski interes. Ali čini se da mnogima u Beogradu, pre svega, to nije baš bilo najjasnije. Treba se podsetiti da je te iste 1993. godine u SRJ besnela jedna od najžešćih hiperinflacija na svetu, posredstvom koje se (kroz izvlačenje deviza od građana za bezvredni dinar), pored ostalog, finansirao i rat u BiH, kao i sve potrebe RSK. Srpsko društvo je, posebno u drugoj polovini 1993. godine, zbog hiperinflacije dovedeno do ivice pucanja pa je, između ostalog, i zbog toga trebalo rat pobedonosno okončati te iste godine.

To se nije desilo, i već naredne 1994. godine, počinje polagano, ali sigurno srpska agonija. U martu te godine u Vašingtonu se potpisuje sporazum kojim se okončava sukob između Hrvata i bosansko-hercegovačkih muslimana. U leto, usled odbijanja plana Kontakt grupe (što se pokazalo kao, dugoročno posmatrano, ispravan potez), Srbija je uvela sankcije Republici Srpskoj i blokadu na Drini. Iz ove perspektive, ovaj potez Beograda, odnosno samog Slobodana Miloševića, bio je refleks sve manjeg borbenog entuzijazma, a sve većeg podozrenja, zamora i malodušnosti u srpskom rukovodstvu i kod njega lično. U sve tri srpske države, njihova vođstva su sve češće, suočeni sa sve sumornijim izgledima oko okončanja rata, pokušavala da prave separatne i čak poluprivatne kombinacije sa stranim činiocima, zarad izlaska iz situacije čiji se pozitivan kraj sve manje nazirao. Nije se prezalo od trgovine teritorijama i ljudima, kao ni od prepuštanja srpskih etničkih krajeva neprijateljskoj strani.

Polako su dolazili na naplatu neznanje, nesposobnost, možda i nepostojanje želje srpskih političkih i vojnih elita da završe rat u BiH 1993. godine. S druge strane Hrvatska je nastavljala da jača svoje oružane snage u svakom pogledu (organizaciono, stručno, tehnički, doktrinarno), što je značajno bilo olakšano činjenicom da joj je bilo omogućeno uzimanje kredita u inostranstvu. Tako je ljudstvo u HV, pored šovinističke indoktrinacije, bilo i obilato finansijski motivisano i obezbeđeno. Te iste 1994. godine, u novembru, pred naletom jedinica sada pomirenih HVO-a i Armije BiH-a, pada Kupres sa okolinom (nekoliko stotina kvadratnih kilometara) i počinje višemesečno „nabacivanje i stezanje omče oko Knina“.

Pad Kupresa i postepeno ali sigurno hrvatsko ovladavanje Dinarom samo su dodatno potvrdili kako su ratne sudbine Krajine i Republike Srpske usko povezane i kako se, u stvari, sudbina Krajine najvećim delom rešava, ne u njenom direktnom sučeljavanju sa Hrvatskom, već na bojištima BiH.

Govoreći o 1994. godini, „general Milisav Sekulić kaže da je zajedničko svim akterima jugoslovenske krize u 1994. godini bilo to da su nešto radili za popravljanje svog položaja, ali ono što je činila Republika Srpska Krajina može se svesti najpre na nekakvo besciljno i nedefinisano čekanje“.

Iako je RSK direktno zavisila od ishoda ratnih operacija u BiH, jer se preko Republike Srpske u potpunosti snabdevala hranom, gorivom, i svim ostalim potrebama iz SRJ, interesantna je činjenica da njena politička i vojna rukovodstva (pa čak i široke mase) ostaju u priličnoj meri indiferentni prema sudbini i ishodu rata koji vodi VRS. Nikome od političara ili generala u RSK nije padalo na pamet da bi srpska pobeda u ratu u BiH predstavljala možda najbolju garanciju opstanka same Krajine.

Lažni spokoj i brutalan kraj

Tokom rata u BiH, SVK se markantnije angažuje na proboju koridora u Posavini 1992. godine i oko Petog korpusa Armije BiH-a u operaciji Pauk (1994) te operaciji Mač (1995) – i to je sve. Krajišnicima se ne može mnogo šta zameriti za držanje u avgustu 1995. godine. Međutim, moglo bi se postaviti pitanje da li je SVK još u nekom slučaju mogla da pomogne VRS da pobedonosno okonča neku svoju operaciju i time okonča rat u BiH što pre.

Podrazumeva se da ne bi Krajišnici jurišali u prvim redovima, već bi zamenili u već posednutim položajima, rovovima i utvrđenjima neke od brigada VRS (dakle, odbrambeni zadaci) koje bi bile upotrebljene u napadnim akcijama. Umesto ove hipotetičke situacije, Krajina je proživela skoro četiri godine u stanju koje nije ni mir, ni rat, u očekivanju da će se „nekako“ vojno-politička situacija zadovoljavajuće razmrsiti sama od sebe.

Na krajišku sposobnost za borbu naročito je loše uticala „doktrina“ da svako brani svoje selo. U praksi, to je značilo da su Dalmatinci voljni da se bore pre svega za Dalmaciju, Ličani za Liku, Kordunaši za Kordun i Banijci za Baniju. Za razliku od VRS, gde su se bez ikakvih nesporazuma čitave brigade prema potrebi upućivale i borile na područjima koja su i stotinama kilometara udaljena od njihove matične teritorije, takva praksa u Krajini je uvek bila skopčana sa velikim problemima – slabim odzivom, neposlušnošću i samovoljnim napuštanjem položaja.

Vojno sposobno muško stanovništvo (preciznije, pojedini njegovi ograničeni segmenti), osim jednom 1992. godine, dva puta 1993. godine i tokom operacije Pauk 1994. godine, nije imalo ozbiljnijeg oružanog okršaja do 1995. godine, pa se odalo preživljavanju i privređivanju, vrlo često kroz šverc i trgovinu sa neprijateljskim elementima.

U krajnjoj oskudici simuliran je normalan život, održani su čak i parlamentarni i predsednički izbori, ali golim okom se moglo videti da se kroz direktno sučeljavanje sa hrvatskom državom i vojskom nije moglo tražiti rešenje za opstanak Krajine. Nažalost, u refleksijama visokih oficira SVK, koji su obavljali najviše dužnosti, poput generala Mileta Novakovića ili generala Milisava Sekulića, inače čestitih starešina, nema ni naznaka takvog razmišljanja. Njihove opservacije su isključivo linearne – Hrvatska je bila mnogo nadmoćnija od RSK, Pale i Beograd su izdali Knin.

Pokojni general Novaković je u svom krajnje emotivnom svedočanstvu naveo da su po proceni još iz 1992. godine za uspešnu odbranu, pored postojećih snaga, za Baniju bile potrebne dve brigade, za Kordun jedna brigada, za Liku tri brigade. Severnu Dalmaciju nije spomenuo, ali nakon pada Glamoča i Grahova u tom sektoru se sigurno osećao manjak barem još tri brigade. Sveukupno Krajini je nedostajalo desetak brigada! Ko je mogao da dođe u pomoć u tom broju? Kao što se videlo, Srbija nije htela u rat ni 1991. godine, pa nije jasno kako se bilo ko mogao pouzdati u njenu pomoć četiri godine kasnije, posebno nakon što je srpsko rukovodstvo na čelu sa Miloševićem lansiralo čuvenu parolu da mir nema alternativu nakon uvođenja blokade Republici Srpskoj 1994. godine.

Desetak brigada nije Krajini mogao da „isporuči“ ni Prvi krajiški korpus VRS, koji je činio ravno 50 odsto čitave vojske Republike Srpske. Nekoliko meseci pre pada Krajine, ovaj „mega“ korpus, čije su jedinice „svuda stizale“ da pomognu (Posavina, koridor, Podrinje, Sarajevo), izgubio je planinu Vlašić, dok se odbrana planine Ozren, inače u zoni njegove odgovornosti, sve više krunila, što će rezultirati tragičnim događajima u septembru 1995. godine.

Bilo je među pripadnicima VRS verovatno i osećaja kivnosti jer je SVK, izuzev okršaja sa Petim korpusom Armije BiH u operaciji Pauk, „prespavala“ 1994. godinu i dobar deo 1995. godine, suštinski sve do operacije Bljesak. Od drugih, znatno malobrojnijih korpusa VRS koji su sve teže održavali linije u vlastitim zonama odgovornosti, nije se moglo ništa značajnije očekivati.

Niti gorostasi, niti zečevi

S obzirom na brz slom odbrane RSK u avgustu 1995. godine i generalno posmatrano ne baš zavidan borbeni moral tokom četiri godine pre operacije Oluja, i pored toga što pojedini Krajišnici vole da ističu svoje ratničke sposobnosti, ne može se reći da su opravdali ranije dosta uvreženo mišljenje o sebi kao „rođenim vojnicima“. Naprotiv. S druge strane, mnogo je kontroverznija ocena koju je o njima izrekao Slobodan Milošević i koju znatan deo srpske javnosti deli i širi i dalje (npr. pojedini opskurni srpski jutjuberi), po kojoj su Krajišnici „utekli k’o zečevi“. Ova teza u Srbiji ima dosta pristalica pošto je u njoj 1991. godine dezerterstvo bilo masovna pojava i svi oni koji su samovoljno napustili svoje jedinice posle četiri godine „ispali su pametni“ jer, eto, ni sami Krajišnici ne žele da se bore za RSK.

Milošević je kao argumentaciju za svoj stav uzeo primer Hrvata, koji su, kako je on rekao, u broju od šest hiljada branili Vukovar pola godine. Sam grad Vukovar, pred rat površine oko deset kvadratnih kilometara, branilo je, u publikaciji CIA, između 2.000 i 2.300 ljudi. S obzirom da prema normativima JNA „objekat“ površine 10 km² brani jedan bataljon (600-900 ljudi), očigledno je da je Vukovar bio i više nego zasićen ljudstvom. Urbane sredine uvek se mnogo lakše brane usled mnogobrojnih prepreka i zaklona i u njima je branilac u mnogo povoljnijem položaju. S druge strane, u avgustu 1995. godine, zapadni deo RSK (Severna Dalmacija, Lika, Kordun i Banija) površine oko 10.000 km² branilo je oko 30.000 ljudi (verovatnije je da je taj broj manji od ovog koji je naveden). Dakle, 1995. godine Krajišnika pod puškom bilo je nekih petnaestak puta više od pripadnika ZNG i hrvatskog MUP-a u Vukovaru, ali je njihov „objekat“ odbrane bio hiljadu puta veći!

Hrvatska vojska je napala na frontu dužine oko 700 km angažujući oko 127.000 vojnika, mada je realno u stvarnim borbama učestvovalo manje. Udarnu pesnicu ove napadajuće sila činile su tzv. gardijske brigade, kao i specijalna brigada MUP-a – iste borbene vrednosti kao i ove brigade. Oluja je bila operacija sa jasno izraženim težištem – Kninom – kao glavnim gradom RSK i simbolom srpske nepokornosti 1991. godine. Nakon pada Glamoča i Grahova, i izbijanja na Dinaru, kako priznaju i hrvatski autori, pad Knina je bio samo tehničko pitanje. Na njegovo osvajanje usmerene su najbolje hrvatske gardijske brigade – četvrta i sedma – koje su lako izlazile na kraj sa srpskim jedinicama koje su tamo zatekle. Interesantno je spomenuti da je vojno vođstvo SVK očekivalo glavni udar hrvatskih snaga prema Slunju, daleko od Knina. Takvu procenu su mogli da načine samo pukovnici i generali koji su vrlo netalentovani za operatiku i strategiju.

U Lici su uslovi za odbranu bili jednako loši (vrlo dugačka linija, malobrojne snage razvučene na više pravaca, povrh toga i sa Petim korpusom Armije BiH u zaleđu) kao i u Severnoj Dalamciji, a na pojedinim sektorima pružen je nešto jači otpor. Da nije svuda bio slab otpor i da Krajišnici nisu „utekli kao zečevi“ svedoče dešavanja na Kordunu i Baniji. Prema jednom hrvatskom autoru, izrazito antisrpski orijentisanom, kada je reč o Kordunu, „srpski otpor je bio vrlo jak, štoviše, pokušavani su i protunapadi koji su imali određenog uspjeha“. Kada je reč o Baniji, od ukupnog broja poginulih hrvatskih vojnika u Oluji – 196 – Banijci su iz stroja izbacili preko 40 odsto (Zborno područje Bjelovar – 8 i Zborno područje Zagreb – 80 mrtvih), a od ukupnog broja ranjenih pripadnika HV i hrvatskog MUP-a – 1100 – na Baniji je ranjeno preko 400. Posebno je bila uspešna odbrana ispred Petrinje od prvog naleta HV-a.

Tajna nešto uspešnijeg otpora na Kordunu i Baniji, pored toga što su ove dve oblasti bile bolje posednute, leži prvenstveno u činjenici da su na njih napade izvodile hrvatske jedinice popunjene sa rezervistima bez (na Kordunu) ili sa malim učešćem gardijskih jedinica (na Baniji). Te „obične“ jedinice nisu bile ništa kvalitetnije od jedinica SVK-a i njihovi napadi su rutinski odbijani. Međutim, protiv gardijskih brigada HV-a i specijalnih jedinica MUP-a (po kvalitetu jednake sa gardijskim), jedinice SVK, popunjene sa ljudima najrazličitijih godišta (često su to bili trećepozivci), koji nisu profesionalci, niti u vrhunskoj kondiciji, nisu mogle ništa.

Analitičari CIA-e čak izvode zaključak da bi SVK odbila hrvatsku ofanzivu (u celosti, prim. aut.) da je Hrvatska angažovala samo snage sastavljene od neprofesionalnih vojnika (rezervista i regruta, prim. aut.). Interesantno je da se napomene da su, u celini posmatrano, analitičari CIA-e izneli povoljniji sud o delovanju SVK tokom Oluje nego što ga ima javnost u Srbiji. Zato bi, zarad utvrđivanja istorijske istine i potonjih generacija, valjalo njihovu studiju prevesti na srpski jezik.

Dakle, neposrednu prevagu na terenu tokom Oluje su donele profesionalne jedinice HV-a i hrvatskog MUP-a. Odlično istrenirane, često od strane stranih instruktora, i sa ljudstvom u najboljim godinama, ove jedinice su relativno lako lomile otpor „naoružanog naroda“ Krajine. Zato su Severna Dalmacija i Lika, gde su one skoro u celosti angažovane, pale brzo, dok su se Banija, a naročito Kordun, solidno držali. Konačno, na hrvatskoj strani je bila i brojčana nadmoć. Gde god bi zapelo u napadu Hrvati bi dovodili pojačanja iz dubine, pa je na kraju i linija na Baniji popustila pod pritiskom.

Naravno, ne treba da se zanemari ni američki faktor. Zahvaljujući američkom osmatranju i snimanju iz vazduha (bespilotne letelice, sateliti, izviđačka avijacija), hrvatska strana je imala dosta detaljan uvid u raspored srpskih snaga, a u ratu je to ogromna prednost. Kako su srpske snage bile relativno malobrojne i kako mnogobrojni pravci – tzv. međuprostori – nisu bili bolje pokriveni (jer jednostavno nije bilo dovoljno ljudstva) ili zaprečeni – hrvatske snage su tačno znale kuda se može napredovati bez mnogo otpora. Veliki deo veza u SVK, zahvaljujući sofistikovanoj opremi koju je Hrvatska primila od SAD, bio je prisluškivan. Tako je hrvatska strana neposredno dolazila do uvida u srpske planove, pokrete i procenu situacije. S druge strane, širokopojasnim ometanjem velike snage blokiraju se radio veze između korpusa SVK, veze sa GŠ SVK i veze sa GŠ VRS i VJ. Obaveštajnim podacima i paralizom sistema veza srpske strane SAD su dale izuzetan doprinos uspehu operacije Oluja.

Krajina se nije mogla samostalno odbraniti od hrvatskog napada. Prema generalu Sekuliću, takav zaključak se mogao izvući iz same vojnogeografske procene veličine i oblika RSK.[XIV] Zvanični Beograd je 1995. lansirao priču da je od Krajišnika traženo da izdrže desetak dana jer bi tada hrvatska operacija morala da bude obustavljena budući da je reč o napadu na zone pod zaštitom UN-a (a u međuvremenu bi i SRJ navodno pritekla u pomoć). Iz današnje perspektive, iako deluje realno, takav zahtev je bilo teško ispuniti, posebno kada je reč o Lici, pa i Severnoj Dalmaciji.

Čak i da za desetak dana nijedan krajiški „grad“ nije pao, čak i da nije pao Knin, teritoriju RSK bi hrvatske snage sigurno presekle na nekim taktičkim ili operativnim pravcima, spojile se sa Petim korpusom Armije BiH, i od Krajine bi ostala tek hrpa manjih-većih enklava. Nakon hipotetičkog zaustavljanja hrvatske ofanzive, usled pritiska međunarodnog faktora, snage HV-a se ne bi povukle na početne položaje, već bi ostale tu gde jesu i agonija Krajišnika bi se samo produžila za koji mesec duže, do sledeće hrvatske ofanzive.

Da li je moglo drugačije?

Ako Krajišnici nisu mogli sami da se odbrane 1995. godine, ako SRJ nije bila voljna da pomogne, ako Republika Srpska nije imala dovoljno snage da se angažuje u sprečavanju pada RSK, da li je tragedija iz avgusta 1995. bila neminovnost? Nije.

Da je rat u BiH okončan srpskim uspehom 1993. godine, Krajina ne bi imala onakav kraj kakav je imala 1995. godine. U okolnostima kada se Hrvatska ne može naterati da prihvati postojanje RSK, niti da bude vojno okupirana od srpske strane, odnosno da se porazi do kraja, jedino rešenje je bilo da se indirektnim putem – srpskom pobedom u BiH – ojača srpska pozicija preko Drine, pa samim tim i pozicija RSK. Veliki resursi koji su iz Srbije usmeravani za RS mogli su se preorijentisati na RSK, koja bi onda u svakako mnogo boljem stanju dočekala eventualni hrvatski napad, a VRS bi mogla u svakom tren

Bosansko-hercegovačko ratište se pokazalo sudbonosnim ne samo kada je reč o narodima u BiH, već i kada je reč o Krajini. Sa teritorije BiH nabačen je konopac oko vrata Krajine i sa teritorije BiH je njena zaleđina stalno bila pod tenzijom (Bihaćko-cazinski džep i Peti korpus Armije BiH). Odgovor na pitanje zašto rat u BiH nije okončan brzo i srpskom pobedom 1993. godine zahtevao bi sasvim novi tekst i analizu. Ovde su dati samo neki od uzroka.

Srpska strana je Krajinu izgubila na nivou (velike) strategije i operatike (ili operativne strategije) i oba nivoa se tiču razvoja ratnih prilika u BiH. Nasuprot njoj, hrvatska strana je rat u BiH iskoristila maksimalno zarad ostvarivanja svojih političkih i strategijskih ciljeva kada je u pitanju Krajina (njeno uništenje). Prvo je, koliko god je to mogla, potpomogla izbijanje rata u BiH. Naterala je Hrvate u BiH da izađu na referendum o samostalnosti Bosne, priželjkujući i znajući da taj referendum vodi u rat, iako je SDA ignorisala predlog političkih predstavnika bosansko-hercegovačkih Hrvata o sadržaju referendumskog pitanja (tzv. Livanjsko pitanje). Taj rat je bio izgovor da se uvedu sankcije SRJ i da se tako kapaciteti Srbije da učestvuje u događajima preko Drine znatno umanje.

Tek sa ratom u BiH, na Zapadu je punom parom proradila propagandna kampanja protiv Srbije i Srba. Hrvatska je omogućila snabdevanje naoružanjem i municijom bosansko-hercegovačkih Muslimana preko svoje teritorije, čak i kada su u samoj BiH vođene žestoke borbe između HVO-a i Armije BiH (dakle, kada se iz tog oružja pucalo i po Hrvatima, i to nemilosrdno), i to ne zbog hrvatske plemenitosti, već iz valjane procene da ako muslimanska strana kolabira, to će značiti srpsku pobedu u BiH, što bi reintegraciju Krajine u Hrvatsku mnogostruko otežalo. Hrvati su dva puta spašavali Peti korpus Armije BiH (1994. i 1995. godine), takođe pravilno procenjujući da ovaj korpus predstavlja značajan problem za VRS, ali i za SVK.

Srpska percepcija pada Krajine uglavnom je bazirana na pitanju izdaje Miloševića i Beograda, i na temi uticaja SAD na događaje iz 1995. Miloševićev odnos prema Krajini 1995. godine direktna je posledica razvlačenja rata u BiH sve do te godine, bez pomaka kada je reč o njegovom ishodu. Usled sankcija, sveopšteg zamora i rovarenja prozapadnih krugova u samom Beogradu, Milošević je tražio brzi kraj rata, po svaku cenu, i u toj situaciji „ni puštanje Krajine niz vodu“ ne bi bila iznenađujuća opcija. Sve je to posledica pogrešne strategije vođenja rata u BiH. Čak i da se Milošević u zadnjem trenutku opredelio da interveniše u RSK, kakvo je bilo raspoloženje u Srbiji?

Uoči Oluje, general SVK Mile Novaković je u razgovoru sa načelnikom Generalštaba VJ Momčilom Perišićem doznao da je u nekim jedinicama u Srbiji proglašena mobilizacijska uzbuna, ali da je odziv sledeći – bataljon vojne policije Beogradskog korpusa – 30 odsto; brigada na Voždovcu – 14 odsto; oklopna brigada u Pirotu – 8 odsto! Te 1995. godine, svi srpski politički faktori ulaze u kombinacije i (polu)tajne pregovore, crtaju granice, nude teritorije i traže okončanje rata jer su okolnosti sve teže. Naravno, dominiraju i lični interesi, kalkulacije i korist.

Verovatan prigovor ovom tekstu bi se mogao sadržati u sledećoj tezi – rat je kontrolisao strani (američki) faktor i on ne bi dozvolio srpsku pobedu u BiH 1993. Postavlja se, međutim, vrlo logično pitanje u vezi sa tom opaskom – kako je strani faktor uopšte dozvolio da se pod srpskom kontrolom u jednom razdoblju nađe oko 30 odsto Hrvatske i oko 70 odsto BiH – ako je od samog starta bio opredeljen da ne dozvoli srpski trijumf? Realno, 1993. godine se još nije ozbiljnije planirala vojna intervencija. Vođstvo Muslimana u BiH je stalno tražilo strano vojno uplitanje protiv Srba, ali te godine nisu mogli da na njega računaju.

U januaru 1993. godine nova američka administracija je tek započela svoj mandat i te godine trebalo je tražiti rešenje rata na terenu, uporno i odlučno, bez obzira na pretnje koje su uključivale opciju vazdušnih udara. Kod učešća stranog faktora, koje niko ne spori, jedna druga stvar je značajna. Strano uplitanje na strani srpskih neprijatelja je i onda, i danas, u tumačenjima među Srbima služilo kao odličan izgovor/pokriće za sve pogrešne političke i strategijske procene i odluke, loše pripremljene i izvedene vojne operacije. Stoga i danas među Srbima nema istinskog kritičkog sagledavanja i refleksije oko toga kako je vođen rat, a sve evidentne slabosti, nedostaci i pogreške opravdavaju se uticajem stranog faktora.

Četvrt veka od Oluje, dva fenomena se i dalje provlače kroz život prekodrinskih Srba. Prvi se tiče strategije potkupljivanja Srba kao pojedinaca u Hrvatskoj. Dakle, kao i nekad, neki će pojedinci, po nacionalnosti Srbi, dobiti određene funkcije u hrvatskoj vlasti, i time simulirati „normalnost“ života srpske zajednice u Hrvatskoj. Istovremeno, mnoga srpska sela i dalje neće imati struju, vodu ili kvalitetan put. Nesumnjivo je da se nastavlja agonija srpske zajednice u Hrvatskoj, sve do njenog iščezavanja, a perfektan simbol tog propadanja jeste njen politički lider Milorad Pupovac, koji se 1991. između Tuđmana i Krajine opredelio za Tuđmana.

Drugi fenomen je vezan za Republiku Srpsku. Iako njeno formiranje predstavlja izvestan uspeh srpskog naroda, njeni temelji i okviri trajno su nesigurni i problematični jer nisu došli kao posledica pobede u ratu. S vremena na vreme, iz Federacije BiH dođe upozorenje da se određeni politički problemi mogu rešiti i „na drugi način“, dok po društvenim mrežama nije retkost da bosansko-hercegovački Muslimani obećavaju Srbima „novu traktorijadu“. Šta pomisle naši dragi Srbi u RS kada im neko spomene mogućnost da opet dođe do rata u BiH…

Prva misao je – neće valjda…, a druga je – uskočiće Srbija…, dakle matrica razmišljanja je upravo onakva kakva je bila u RSK devedesetih godina. Za razliku od Krajišnika 1995. godine, Srbi u RS, kada je u pitanju eventualni rat u BiH, drže uglavnom sudbinu u svojim rukama, pa bi trebalo da se oslobode iluzija da bi mir mogao trajati večno i da Srbija jedva čeka da pomogne. U tom kontekstu, prošlogodišnja odluka da se odustane od formiranja rezervnog sastava policije RS može da se, dugoročno posmatrano, ispostavi kao fatalna po srpske interese i sam opstanak Srba preko Drine. Vremena za popravku još ima, no da li ima odlučnosti i pameti?

(standard.rs)