Neispričana istorija Banjaluke: Kako je Vaso Pelagić osnovao Bogosloviju

Još prije nekoliko godina javnost u Foči bila je uzbunjena zbog navodnih planova o preseljenju tamošnje Bogoslovije u Banjaluku. Autentičnost te namjere nikada, naravno, nije utvrđena – niti su takvo nešto postojalni ozbiljni planovi – ali, isto tako, malo je kome, kad se gleda istorija Banjaluke, poznat podatak da je najveći grad Srpske nekada zaista imao svešteničko učilište.

I to onu koju je osnovao “narodni medicinar”, osebujni Vaso Pelagić, kojem se srpski narod, pa i sama Banjaluka, nikada nije dovoljno odužio.

Osnivanje Bogoslovije

Vaso Pelagić se rodio 1838. godine u selu Gornji Žabar u Posavini, iste godine kada je u Brčkom otvorena jedna od svega osam srpskih osnovnih škola u BiH. Upravo u toj školi u Brčkom Pelagić će dobiti osnovno obrazovanje, nakon čega odlazi u Beograd, gdje je pohađao gimnaziju i Bogosloviju.

Poslije završene gimnazije put ga vodi u Beč, pa u Moskvu, gdje na Moskovskom univerzitetu sluša predavanja iz medicine.

Iz Moskve se vraća u Srbiju sa prijedlogom srpskoj vladi da se osnuju tri Bogoslovije, u srpskim krajevima koji još uvek nisu bili slobodni. Odlučeno je da će se jedna osnovati u Prizrenu, a druge dvije u Mostaru i u Banjaluci. Pelagić potom odlazi u Banjaluku gdje uz pomoć srpske vlade, građana i crkve, 1866. godine konačno osniva Bogosloviju 1866. godine. Bila je to prva srednja škola za pravoslavne Srbe u Bosni i Hercegovini.

70.000 groša za najveću zgradu

Za Bogosloviju je pronađen privremeni smještaj, o čemu je ostalo zapisano sjećanje njenog polaznika Koste Kovačevića:

“Prva zgrada za bogoslovsku školu kupljena je za 800 dukata od banjalučkog trgovca Tome Radulovića ili pravije reći od trgovca Aleksandra Opuića iz Trijesta, kome je Tomo dužan bio i tu kuću založio. Ova je zgrada bila u današnjoj Gospodskoj ulici, gdje je sad kafana Srpsko-pravoslavne crkvene opštine zvana “Balkan”. U gornjem katu bilo je u toj zgradi svega pet soba, te su tri određene bile za bogoslovsku školu, odnosno za predavanje predmeta, dok su one dvije služile za opštinsku kancelariju i njenog perovođu”.

Narasle školske potrebe valjalo je podmiriti posebnom zgradom. Napokon, 1871. godine, zgrada bogoslovije je podignuta je, kako je ostalo zapisano, “na bašti, uz staru školsku zgradu do Kraljeva druma”.

Zidanje zgrade Bogoslovije koštalo je Srpsko-pravoslavnu crkvenu opštinu banjalučku oko 70.000 groša. Polovinu tog iznosa prikupili su viđeniji banjalučki Srbi – Tomo Radulović, Jovo Knežić, Đorđe Zita, Savo Milić, Đorđo Uzunović, Risto Spahić, Jovo Pišteljić, Đorđe Delić… Kasnije, skupljeno je još 20.000 groša i Bogoslovija je, konačno, mogla biti dovršena.

Više gimnastičari nego bogoslovi

U školi su se izučavali predmeti katehizam, sveštena istorija, srpska gramatika, srpska istorija, opšti zemljopis, slovenska gramatika, čitanje Svetog pisma, računanje, njemački jezik i gimnastika. Škola je bila uređena internatski, a polaznici su živjeli po statutu koji je propisala eparhija. Ispiti su trajali od Vidovdana do Petrovdana, i bili su javnog karaktera. Uvijek su se održavali nedjeljom kada se sav svijet mogao okupiti. Učenici su na kraju školovanja dobijali diplomu na kojoj je bio lik Svetog Save i njegovog oca Nemanje.

Nova zgrada, spratnica duga 30, a široka 15 metara, bila je najveća u gradu. Kasnije, sa početkom austrougarske okupacije u zgradu je bila smještena garnizonska bolnica, a nakon toga, sve do 1908. godine, odnosno do useljenja u novu školsku zgradu podignutu na starom crkvištu, kod kina “Kozara”, u njoj je djelovala srpska osnovna škola.

Druge godine boravka u Banjaluci, Pelagić je dobio arhimandritski položaj te potom Pelagića izabraše i za upravitelja osnovne muške i ženske škole. Imao je, kako se navodi, i niz protivnika. Jedan od najozbiljnijih svakako je bio austrijski konzul Stanislav Dragančić. On je bogoslove zvao “više soldatima nego đacima, što se vidi iz davanja prioriteta gimnastici i utrkivanjem po polju banjalučkom”.

Sukob sa turskim vlastima i sudski proces

Treće godine svoga rada, 1869, Bogoslovija je imala preko 60 đaka iz skoro svih krajeva Bosne. Međutim, te godine izbio je sukob Pelagićevih đaka sa turskom noćnom stražom. Kao upravitelj škole, Pelagić je ustao u odbranu svojih đaka, okomivši se žestoko na brojne istupe vlasti.

A onda, te iste 1869, stiže iz Sarajeva naredba Osman-pašina da se Pelagić tamo stražarno sprovede. Banjalučki mutisarif Ali Riza-paša uhapsio je Pelagića.

Rastanak sa Banjalučanima Pelagić ovako opisuje: “I žensko i muško, i staro i mlado, tugom i plačem pokrito je bilo. Teško da je do sada ikad sin Bosne i Srpstva sa takvim bratskim učešćem naroda obasut bio, tako ožaljen i oplakan. Svak je govorio: ‘Poješće ga mrak, više nam doći neće’ i briznuo bi u plač”.

Obimna istraga protiv Pelagića u Sarajevu trajala je čak osam mjeseci. Za ispitivanje je bio zadužen mitropolit Dionisije, dobronamjeran i naklonjen Pelagiću.

“Ali tek što je mitropolit postavio pitanje, skočio je Pelagić sa stolice i vičući i žestoko gestikulišući počeo sasipati bujicu pogrda na banjalučke vlasti, kao i uopšte protiv turskih ugnjetača Srba i sa od ljutine užarenim očima opisivati rajino ropstvo i zazivati božju osvetu na tirane.”

Osman-paša je zaključio sjednicu.

Sarajevski katolički paroh i pjesnik fra Grgo Martić o procesu ovako piše:

“Otvorio on školu bogoslova u Banjaluci dozvolom mitropolite sarajevskoga, i tu je podučavao bogoslovne nauke, a podučavao je svoje đake bome i u gimnastici sa štapovima, biva u mačevanju, a podučavao ih javno pred školom… Proces se njegov vodio u velikom savjetu kod vezira, gde sam i ja prisustvovao. Taj je čovek tako zanešen bio, kao da nikakove sile na svijetu ne priznaje, već je odgovarao, što se veli, kao Vlah s koca… I ja sam ga malo branio poradi prijateljstva u narodnom smislu, onda još Manojlo Jeftanović, a pogdješto i vladika Dionisije…”.

Ubrzo se pokazalo da je Pelagić ozbiljan protivnik vlastima, te da je proces protiv njega bio samo prvi u nizu procesa pokrenutih protiv nosilaca “velikosrpskog” pokreta u Bosni. Sarajevski vezir je od svojih beogradskih konfidenata dobio spisak “srpskih agenata” u Bosni. Pošto je, kako je sam govorio, ušao u trag tajnoj srpskoj “heteriji”, odmah je pokrenuo akciju protiv navodnih zavjerenika. Uostalom, i njegov savjetnik dr Jozef Kečet piše da je Pelagić “otvoreno priznavao svoje velikosrpske ideje i svoje revolucionarne namjere”.

Od Banjaluke do Odese

Već sutradan po suđenju, 6. oktobra, Pelagić je pod jakom stražom odveden u Solun. Uslijedili su brojni pokušaji da se on spasi. Budući mitropolit Savo Kosanović držao mu je besedu kao narodnom mučeniku.

Pomoć je zatražena i od ruskog konzula u Beogradu, ali ni on nije mogao mnogo: “Ja poštujem Pelagića, ali on bi u svakoj drugoj državi još više gonjen bio za njegov rad i govor”. Nezadovoljan je bio i službeni Beograd.

Pelagića, međutim, iz Soluna ne uputiše Visokoj porti u Stambol, kako je to naložio Osman-paša, već u Malu Aziju, u grad Ćutaju. Kako je to sam rekao, tu je dobio “partiju malu đaka grčkih, pa je docnije uz pomoć njih i njihovih roditelja pobegao iz zatočenja”.

Kažu da mu je, obukavši ga u žensko ruho, to omogućila Sofija Papazoglu. Kad se za par dana domogao Bruse, bio je spasen. Obrijao je bradu i navukao evropsko odijelo, te pod zaštitom ruskog konzula, pod imenom Srećko Radenković, otplovio za Odesu. Tako je okončana uzbudljiva Pelagićeva banjalučka epizoda.

(Srpski kulturni klub)