Počeci gradnje banjalučkog Sabornog hrama

”Od osnivanja Banjalučko-bihaćke mitropolije, sa sjedištem mitropolita u Banjaluci, oživjela je namjera ovdašnjih Srba da svoj trošni, privremeni hram zamijene monumentalnim velelepnim, kakav su odvajkada priželjkivali. Godine 1912. formiran je i poseban odbor, koji bi o tome vodio brigu, ali je izbijanje balkanskih ratova spriječilo ostvarenje toga sna”.

Potom je došao Prvi svjetski rat, koji je donio velika stradanja Srba u Bosni i Hercegovini, posebno u Banjaluci. Uslijedila su hapšenja, internacije, takozvani veleizdajnički procesi, na kojima je suđeno srpskim prvacima. Austrougarske vlasti poskidale su crkvena zvona sa pravoslavnih bogomolja i pretopile ih u topovske čaure, a mnoge crkvene vrijednosti nestale su zauvijek.

Tek 13. juna 1921. godine, na vanrednoj sjednici Crkvene opštine, zvanično je pokrenuto pitanje izgradnje Sabornog hrama, što hroničari bilježe kao značajan događaj, ne samo za pravoslavni narod, nego i za Banjaluku, ponosnu Krajinu i Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, u to doba.

Stojan Bijelić o tome piše: ”Vanredna skupština pravoslavne Crkvene opštine bješe sazvana, te se obrazuje novi odbor za prikupljanje priloga u fond za izgradnju crkve.

Za predsjednika izabraše g. Lazara Milića. Ujedno se Upravnom odboru Srpske pravoslavne opštine dade ovlaštenje da slobodno ponudi i proda državi za poštu i telegraf svoju zgradu, između ulica Nikole Pašića, Kneza Arsena i Dositejeve. Pregovori su se prilično dugo otegli, dok je pogodba sklopljena i ugovor potpisan. Za to vrijeme prikupljani su marljivo dobrovoljni prilozi. Opština je napokon primila oko tri miliona dinara za prodane zgrade i odmah dala da se izradi plan. Kad je to svršeno, stara “privremena crkva”, nakon 50 godina svog opstanka, kao trošna, bješe srušena, da napravi mjesto mnogo ljepšoj svojoj sestri, koja će svemu krajiškom pravoslavlju služiti na ponos”.

Potom, piše dalje Bijelić, počeše inženjeri i teren sondirati, da se vidi koliko će duboko trebati kopati temelje. Neki građani smatrali su da ni najljepši hram, sagrađen na tom mjestu (dakle, kod ovovremenog bioskopa ”Kozara”) ne bi reprezentovao ono što bi odgovaralo želji pravoslavnog naroda u Banjaluci. Kako je pred hotelom Balkan bilo veliko vakufsko zemljište, kao ostatak nekadašnje “Pirijine bašte”, ti građani, bilježi Bijelić, ”staviše na srce odboru Crkvene opštine da se to zemljište pošto-poto otkupi za gradnju hrama”. Govorili su: “Kad se po vremenu na tome mjestu sagradi kakva palata, naša se crkva neće ni vidjeti. Prebacivaćete sami sebi – ako budete živi – što utrošiste toliki kapital u jednoj sporednoj ulici?”

Predsjednik Crkvene opštine Vukosav Gruberović složio se sa ovom zamisli, pa je taj prijedlog iznio pred odbor, koji ga je jednoglasno prihvatio. Odmah je uslijedio kontakt sa vakufskim predsedništvom i poslije dugih pregovora postignut je sporazum, te spomenuto zemljište za gradnju hrama na najljepšem mjestu kupljeno. Pripreme su trajale do početka aprila 1922. godine, kada je pri Crkvenoj opštini osnovana posebna sekcija za podizanje hrama.

Banjalučki list “Otadžbina” je budno pratio gradnju banjalučkog Sabornog hrama. Tako u broju od 24. decembra 1924. godine donosi tekst u kome se kaže: “Pripreme za ovaj posao čini jedan naročit odbor. Sa puno volje i solidnosti izvedeni su svi pripravni poslovi i u granicama mogućnosti učinilo se sve što se moglo. Izrađeni plan je po svemu odličan, u srpsko-vizantijskom stilu, te, ako se crkva po ovom planu izgradi, služiće za ukras našem gradu. Prilozi za gradnju u Banjaluci prikupljaju se u mjesečnim obrocima i do danas se u svemu dobilo nešto preko dvesta hiljada dinara. Iako je naše činovništvo u teškim prilikama, ipak je u uplaćivanju svojih obaveza najtačnije, što je i na skupštini Crkvene opštine, 16. 12. t. g. naročito istaknuto…”

U pomenutom tekstu, govori se i o sporu koji je nastao između Građevinskog i Crkvenog odbora, a odnosi se na nadležnost tih tijela pri gradnji hrama, koji je ”u osnovi neozbiljan i treba ga pod svaku cenu otkloniti, da se ovaj posao sa uspjehom svrši”. Od odbora se traži da sjednu i da se dogovore, da bi posao uspješno priveli kraju, jer, kako se zaključuje, crkva će poslužiti za ukras našem gradu, “a mi ćemo svima radnicima na tom polju reći jednako hvala”.

Kao što je već rečeno, prema prvobitnoj zamisli, Sabornu crkvu je trebalo graditi na mjestu privremenog Hrama Sošestvija Svetog Duha, kod današnjeg bioskopa “Kozara”. U posljednjem trenutku od toga se odustalo i prihvaćena je ideja prote Dušana Mačkića da se kupi zemljište preko puta hotela “Balkan”. ”Otadžbina” je u prvoj polovini marta 1925. godine o lokaciji izgradnje Sabornog hrama, pisala:

“Kako doznajemo, neće biti na mjestu stare porušene crkve, već na praznom prostoru pred Županijom, Balkanom i Bosnom, na vakufskom zemljištu koje će kako smo informisani – vakuf ustupiti Srpskoj pravoslavnoj opštini za neku rekompenzaciju. Ako ovo uspije – a mi se nadamo – ta će nova crkva da bude ukras vidni cijeloga grada i vidljiv znak vjerske tolerancije od strane vakufske uprave i značajno razumijevanje za naše kulturne i prosvjetne svrhe.”

(Odlomak, Saborni hram Hrista Spasitelja, Pravoslavni hramovi u Banjaluci, autori: Radmila Kolundžija i protojerej stavrofor Ratko Radujković)

U Ameriku po novac

U toku gradnje Sabornog hrama u Banjaluci ustanovljeno je da nedostaju tri miliona dinara da bi se taj posao okončao, te se tražio način kako da se dođe do novaca. Crkvena opština se obratila za pomoć i kralju Aleksandru, koji joj je velikodušno izašao u susret. Ni to nije bilo dovoljno te je Crkvena opština odredila jednog od svojih članova, gostioničara Đorđa Bajića, da ide u Ameriku i od tamošnjih Srba prikupi priloge za izgradnju Hrama, o čemu govori i pasoš izdat u tu svrhu na Bajićevo ime, sačuvan u Arhivu Republike Srpske.922. godine, kada je pri Crkvenoj opštini osnovana posebna sekcija za podizanje hrama.

Radovi završeni prije rokova

Hroničari bilježe da je dvadeset sedmog septembra 1925. godine po lijepom vremenu izašlo povereništvo za ustanovljavanje lokacije i to je smatrano prvim danom početka radova, mada je, zbog kiše koja je padala sljedeća dva dana, trasiranje obavljeno tek 30. septembra.

Mitropolit banjalučko-bihaćki Vasilije (Popović) je 5. oktobra 1925. godine osvetio zemlju, uz polaganje spomenice. Svečanosti je prisustvao veliki broj vjernika. Bilo je samo pitanje da li će građevinari uspijeti da ispoštuju rok i za 600 dana sagrade hram osnove 22,10 x 19,50 m, sa zvonikom visokim 46 m bez krsta i kupolom prečnika 6 metara na visini od 22,70 m. Kako se ispostavilo, radovi su završeni i prije dogovorenog roka.