PRVI PRAZNIK RADA BEZ RADNIKA Fabrika duvana preživjela tri rata i tri države, ali ne i tranziciju

Prvi put u posljednjih 130 godina Banjaluka je dočekala Praznik rada bez radnika Fabrike duvana – prve fabrike u istoriji grada na Vrbasu, koja je osnovana davne 1888. u doba Austrougarske. 

Nadživjela je tri države i pregurala tri rata, ali tranziciju banjalučka “duvanajra” nije mogla preživjeti. Slavna istorija fabrike, koja je do industrijalizacije pedesetih godina prošlog vijeka bila najveće banjalučko preduzeće, neslavno je završila u maju prošle godine.

Bugarska kompanija „Bulgartabak“, koja je od 2013. bila vlasnik preduzeća, obustavila je proizvodnju, saopštivši to javnosti uljudnim i lijepo umivenim saopštenjem.

Radnici su pristali na isplatu otpremnina u iznosu od po 500 evra po godini staža, jer im je bilo jasno da ih je “država” pustila niz vodu. Bugare je, kako je objavljeno, zatvaranje stare fabrike u najstrožem centru Banjaluke koštalo oko dva miliona KM, ali poznavaoci prilika ocenjuju da će im se taj potez itekako isplatiti.

Kad su se oslobodili radničke klase ostalo im je oko 23.000 kvadratnih metara atraktivnog građevinskog zemljišta, na lokaciji između Narodnog pozorišta i nove zgrade Vlade RS.

U Gradskoj upravi, su 2014. „EuroBlicu“ potvrdili da je izgradnja novih sadržaja na lokaciji starih fabrika, po regulacionim planovima, moguća.

– Na lokaciji Fabrike duvana predviđen je „kompleks smještajnih kapaciteta kompatibilnih sa sadržajima kulture – relao je tada portparol Gradske uprave Milenko Šajić.

Upravo nakon što je fabrika “izbrisana” sa mape Banjaluke, a u regulacioni plan ucrtan kompleks hotela i dvorana, investitori su se naglo zainteresovali za posustalu duvanjaru.

Bilo je jasno da onaj ko je kupi ne namjerava da proizvodi cigarete. Privatizacija ove fabrike je počela prilično kasno, 2006. godine, kada je kupuje laktaška kompanija “Antonić trejd”. Nekoliko godina kasnije kupuje je „Bulgartabak”.

U avgustu 2014. godine, kad je već bilo jasno kuda vodi cijela priča, na pitanja “EuroBlica” kakve su namjere „Bulgartabaka“ sa banjalučkom Fabrikom duvana, te da li će obustaviti ili preseliti proizvodnju, hoće li prodavati nekretnine ili sami graditi hotele, iz sjedišta kompanije u Sofiji stigao je živopisan odgovor u stilu, “hvala vam što se interesujete za naše poslovanje, mi proizvodimo cigarete marke”… i tako dalje. O namjerama ni riječi.

Dio odgovora je stigao četiri godine kasnije, kada je popularna duvanjara, nakon 130 godina zatvorena. Kompleks je sada pust, majstori još nisu stigli, možda i zato što je Fabrika duvana Banjaluka na privremenoj listi spomenika, koji su pod zaštitom BiH.

Jedina značajnija reakcija javnosti, nakon zatvaranja “duvanjare”, bile su smtrovnice za “pokojnu” fabriku, koji su po gradu polijepili članovi tajne aktivističke grupe “Pravda BL”.

Prema pisanju pojedinih hroničara, zasnovanom na dokumentima u posjedu Arhiva RS, osnivanje najstarije banjalučke fabrike može se dovesti u vezu sa posjetom habsburškog princa i nesuđenog prestolonasljednika Austrougarske, Rudolfa Franz Karal Jozefa, Banjaluci 1888. godine.

Navodno, tada je pred visokog gosta izašla gradska sirotinja tražeći pomoć. Baš na mjestu tog potresnog susreta na insistiranje mladog carevića podignuta je duvanjara. Fabrika, koja je bila daleko od posavskih i hercegovačkih polja duvana, dugo je smatrana “socijalnim” preduzećem. Zanimljivo je da je u njoj radilo mnogo žena, te da su Banjalučanke, zaposlene u duvanjari, bile prve koje su dobile priliku da “zarade svoj dinar”.

U početku postrojenje je pokretala parna mašina, a prve banjalučke cigarete zvale su se “zeta”, “sava”, “drava”, “ibar” i “hercegovina”.

Fabrika duvana se često spominje i u knjigama o istoriji radničkog pokreta. Radnici ove fabrike bili su glavni sudionici prve organizovane proslave Prvog maja i prvog generalnog štrajka u Banjaluci u maju 1906. godine.

Urbana legenda o dobrim portirima i cigaretama u sitne sate

Jedna od banjalučkih urbanih legendi kaže da su cigarete iz domaće duvanjare bile Banjalučanima često „spas u kriznim trenucima“ i u miru, ali i u ratu, kad Fabrika duvana nije prekidala proizvodnju.

Kako su veselih osamdesetih momci i cure “žicali” cigarete od dobroćudnih portira Fabrike svjedoči banjalučki novinar Mišo Vidović.

– Kad bismo, vraćajući se iz provoda, negdje iza pomoći ostali bez cigareta, kucali smo na prozorčić kod dežurnih portira koji su razumjeli muke pušačke, pa su nam doturali po kutiju dvije gratis, da nam se nađe  za usput, dok se ujutru ne otvore kiosci. Odavno su zaboravljene cigarete „made in Banjaluka“, poput „morave“, „HF-a“, „porta“ i „bruklina“. Danas nema ni tih cigareta, ni fabrike ni portira, a nema ni opojnog mirisa duvana, koji se širio gradom kad je duvanjara radila punom parom – kaže Mišo.

Podsjeća da su za Prvi maj radnici Fabrike duvana zorom išli na uranak u Trapiste i družili se sa drugim radnicima.

– Danas nema ni radničke klase, ni Praznika rada, ima samo pijane omladine, koja kao slavi, a nema pojma šta slavi – dodaje Vidović.

(Srpskainfo)