Srbi između dva velika carstva: Dugo osmansko osvajanje i žilav habzburški otpor
PIŠE: Prof. dr Boro Bronza za Banjaluka.net – o istoriji odnosa prostora Republike Srpske i Mađarske do kraja Prvog svjetskog rata (2)
Za razvoj habzburške politike prema prostoru Bosne i Hercegovine takođe je bila vrlo važna činjenica da su u samom trenutku preuzimanja vlasti nad Ugarskom (1526/27 godine) Habzburgovci nasljedili i teritorije koje se nalaze u sjeverozapadnom dijelu (današnje) Bosne, a koje Turci još uvijek nisu bili osvojili. Početak habzburške vladavine u krajevima koji se nalaze na sjeveru i sjeverozapadu prostora današnje Republike Srpske počeo je prilično neslavno, jer Osmanlije su faktički odmah uništili i Jajačku banovinu (Jajce i Banja Luka su osvojeni do 1527. i 1528. godine), te im je bio otvoren put za dalja prodiranja prema sjeverozapadu. Habzburški otpor je na nekim mjestima u sjeverozapadnoj Krajini ipak bio tako žilav, da se osmansko osvajanje proteglo na cijeli 16. vijek.
Dubica, nekad ključno religijsko i ekonomsko središte Ugarskog Kraljevstva južno od Une i Save, pala je u ruke Osmanlija 1538. godine. Kostajnica i Novi su osvojeni 1556, a Krupa 1565. Kostajnica i Novi su u tom trenutku bili posjedi velikaške porodice Zrinski, te su se oni brinuli za njihovu odbranu. Posebno duge i ogorčene borbe vođene su oko Bihaća, koji je u drugoj polovini 16. vijeka bio ključna habzburška tvrđava na zapadu i, istovremeno, posljednji bastion habzburške, odnosno bivše ugarske vlasti. Najzad, grad je došao pod tursku vlast 1592. godine, a uz njega i uža okolina sa tvrđavama Ripač, Sokolac i Izačić.
Na taj način je i habzburška vlast potisnuta sa prostora današnjih geografskih okvira Bosne. Austrijska carska dinastija u tom razdoblju nije ni imala nikakvih dodirnih tačaka sa oblašću koja se od sredine 15. vijeka razvijala pod imenom Hercegovina, niti će Habzburgovci u svim ratovima protiv Osmanlija tokom 17. i 18. vijeka ikad uspjeti ostvariti prodor do Hercegovine. Međutim, Habzburgovci su se dokazali kao dinastija „dugog trajanja i dugog pamćenja“, pa su u svojoj vladarskoj tradiciji zadržali i uspomenu na vladanje Bosnom, odnosno u najmanju ruku njenim sjeverozapadnim dijelom, što je, uz pomenuto nasljeđe ugarskih patronatskih tradicija, u kasnijim vremenima bilo osnova za isticanje pretenzija na teritorije Bosne i Hercegovine.
Dramatični obrat
Uz postojanje takvih habzburških pretenzija stvoren je i okvir za očuvavanje i preživljavanje separatnih mađarskih pretenzija. Tokom 16. i najvećeg dijela 17. vijeka Mađarsko Kraljevstvo je u mnogome figuriralo samo na papiru i bilo je faktički svedeno samo na najzapadnije krajeve današnje Mađarske, sjeverozapadne krajeve današnje Hrvatske, te današnju Slovačku, tako da nije postojala ni teoretska mogućnost da se razmišlja o nekoj novoj mađarskoj manevarskoj mogućnosti na planu samostalnog oslobođenja od Osmanlija, a pogotovo ne o novoj ekspanziji prema jugoistoku. Ratovi i seobe bili su krucijalni aspekti srpske istorije na prostoru Bosne i Hercegovine, ne samo tokom perioda osmanske ekspanzije, nego i u kasnijim vijekovima. Habzburška Monarhija je početkom 17. vijeka uspostavila vojni paritet sa Osmanlijama na prostoru Srednje Evrope, a već krajem istog vijeka bilo je u potpunoj ofanzivi. Poslije hijatusa koji je trajao više od vijek i po, dolazi do dramatičnog obrata situacije sa velikim turskim porazom kod Beča, 1683. godine i žestokim austrijskim prodorom u Panoniju i južnije, prema Zapadnom Balkanu, u okviru čega su austrijske trupe privremeno (1689. godine) stigle i do Skoplja i Prištine.
Posebno poglavlje u istorijatu Bečkog rata (1683-1699) predstavljao je habzburški tretman Bosne i Hercegovine. Novostvoreni uslovi za totalnu ofanzivu Habzburgovaca u dubinu osmanske teritorije poslije više od 150 godina reaktivirali su ideološki koncept nasljeđa mađarskih vladara i s tim u vezi za Habzburgovce neopozivo pravo na Bosnu i Hercegovinu. Crkveni prelati, kao što je bio propovijednik Abraham iz Sankta Klare, upravo su tokom krizne 1683. godine u Beču održavali propovijedi stanovništvu o pravu Austrije na mađarsku krunu s kojom je neraskidivo povezano devet različitih zemalja, a među njima i Bosna. Prilikom pokušaja Mlečana da, 1684. godine u toku rata protiv Osmanlija, prodru s juga u Bosnu i Hercegovinu. Austrijanci su ih zaustavili političkim pritiskom, ističući svoje istorijsko pravo na Bosnu koje imaju kao kraljevi Mađarske.
Iako su odnosi Mađara i Habzburgovaca tokom svih vijekova i decenija osmanske prevlasti nad Budimom i najvećim dijelom nekada mađarske Panonije bili često prilično loši, bez obzira na neophodnost zajedničkog postavljanja, impliciranog dodatno i habzburškom kraljevskom vlašću, novonastala situacija 1683. godine bila je izuzetno povoljna za Mađare. Oslobađanjem Budima 1686. godine, a odmah zatim i cijele današnje Mađarske, te prostora današnjih Slavonije i Vojvodine (odnosno njenog najvećeg dijela), stvoreni su institucionalni uslovi da se Mađari pozicioniraju kao mnogo značajniji element u budućim političkim projekcijama unutar rastuće Habzburške Monarhije, a i u okviru njenih ekspanzivnih planova prema Zapadnom Balkanu.
Smišljeno suprotstavljanje
Ali i pored perspektiva zajedničkog djelovanja protiv Osmanlija i u velikoj mjeri očekivane harmonije na pragu 18. vijeka, negativno nasljeđe između Austrijanaca i Mađara je ipak odnijelo prevagu, pa su u odnosima njihovih političkih elita uglavnom dominirale reminiscencije na „prevare“ i „izdaje“ iz prošlosti. Za mađarsku elitu posebno je bolno bilo iskustvo krvavog gušenja tzv. „magnatske zavjere“, 1671. godine, kada je dvor cara Leopolda I (1658-1705) svirepo pogubio mađarske velikaše koji su planirali ostvarenje mađarske autonomije između Austrije i Turske. Nakon uspješnog završetka Bečkog rata, mirovnim ugovorom u Sremskim Karlovcima, januara 1699. godine, Austrija je dobila pod svoju vlast sve teritorije do Une i Save, te se nametnula kao ključna sila za buduće rješavanje političke sudbine Zapadnog Balkana. Na taj način su i subjekti sa prostora današnje Mađarske i sa prostora današnje Republike Srpske došli u direktan dodir prvi put nakon gotovi dva vijeka.
Međutim, sa izbijanjem Rata za špansko nasljeđe (1701-1714), koji je bio od najvećeg značaja za poziciju habzburške dinastije u evropskim i svjetskim relacijama, nije bilo moguće da se centrala u Beču adekvatno posveti izgradnji institucija na novostečenim prostorima na istoku. A ni sam odnos Mađara nije pomogao u tom pravcu. Uz rat na zapadu najvažniji problem austrijske politike u prvoj deceniji 18. vijeka bio je veliki ustanak u Mađarskoj, koji je predvodio Ferenc Rakoci. Ustanak je izbio 1703. godine, nakon što je Rakoci pobjegao iz Bečkog Novog Mjesta, gdje je bio zarobljen, te se, preko Poljske, vratio u Mađarsku. Taj pokret je u značajnoj mjeri vezao austrijske snage za prostor Panonije, spriječavajući ih da se u potpunosti angažuju u ratu protiv Francuske Luja XIV. U osnovi same organizacije ustanka stajalo je djelovanje francuskih agenata, kojima je ta akcija bila vrlo potrebna, kako bi smanjili pritisak austrijske armije, te ozbiljno destabilizovali svog protivnika. Osim toga, ustanak kuruca (uobičajeni naziv za mađarske pobunjenike iz tog vremena) je svoju snagu crpio iz mađarskog istorijskog nasljeđa, odnosno uspomena na doba snažne nezavisne države, kao i iz kontinuiteta borbe mađarskih magnata protiv austrijske centralizacije. Sam odnos Austrijanaca prema mađarskim krajevima, koji je u mnogočemu bio kolonijalistički, dodatno je poticao ustaničke težnje.
Ni nakon gušenja velike magnatske zavjere iz 1671. godine austrijska vlast na prostoru Mađarske nije u potpunosti uspjela eliminisati opoziciju iz krugova plemstva. Dijelovi mađarskog plemstva su intenzivno radili na stvaranju što veće autonomije u okvirima Habzburške Monarhije, a tradicionalni protivnici Austrije su im bili saveznici u takvim namjerama. Mađarsko plemstvo je, u prvom redu, uživalo veliku podršku Francuske, a zatim i Turske. Zbog presudnih zasluga ostvarenih u velikoj pobjedi nad Turcima kod Sente 1697. godine, te u vrlo uspješnom prodoru do Sarajeva, oktobra iste godine, austrijski vojskovođa Eugen Savojski (1663-1736) je od cara 1698. godine dobio velike zemljišne posjede u Baranji, kod Belja, na prostoru Istočne Slavonije. Na njima je naselio Srbe koji su se doselili iz Bosanskog pašaluka. Veliki broj Srba i Hrvata koji je sa slavnim austrijskim vojskovođom prešao preko Save 1697. u narednim decenijama je podijelio sudbinu na prostoru južne Ugarske. Jer i jedne i druge je upravo Eugen Savojski koristio u borbama protiv mađarskih pobunjenika (1703-1711), pokazavši tako pravu prirodu austrijskog naseljavanja na prostoru južne Ugarske, kao začetka sofisticirane politike smišljenog suprotstavljanja različitih naroda, što će tokom gotovo cijelog 18. i 19. vijeka biti jedna od osnovnih maksima Habzburgovaca.
Dodir sa modernim stremljenjima
Uprkos velikom stepenu internacionalizacije svog ustanka, Mađari nisu uspjeli naći spoljnog saveznika koji bi im zaista pomogao u otvorenoj borbi, pa su Austrijanci, naročito uz pomoć jedinica Vojne krajine, a i lokalnog srpskog i hrvatskog stanovništva, polako, ali nezaustavljivo gušili Rakocijev ustanak. Mirom u Šatmaru, 29. aprila 1711, konačno je u potpunosti završen ustanak kuruca, a proglašena je opšta amnestija za sve učesnike ustanka. Rakoci je opet pobjegao u Poljsku, čije je plemstvo faktički cijelo vrijeme podržavalo mađarski ustanak.
Habzburgovci su nakon gušenja ustanka, uspjeli na zadovoljavajući način privesti kraju dugi Rat za špansko nasljeđe, te su dobili značajna teritorijalna proširenja u Italiji, te današnjim Belgiji i Luksemburgu. Štaviše i u novom ratu protiv Osmanlija 1716-1718 uspjeli su opet pod komandom Eugena Savojskog ostvariti novu pobjedu te pod svoju kontrolu staviti i sjevernu Srbiju, te najsjeverniji pojas Bosne južno od Une i Save. Ali naizgled nadmoćna pozicija Habzburgovaca na Zapadnom Balkanu bila je samo maska za cijeli niz slabosti koje su u sve većoj mjeri izbijale na površinu (pre)kompleksne habzburške državne tvorevine, a naročito u odnosu sa njenom mađarskom komponentom.
Naredni 18. vijek proticao je u čitavom nizu austrijskih ofanziva prema sve slabijim turskim pozicijama na Zapadnom Balkanu. U tom kontekstu na specifičan način su sazrijevali i Srbi na prostoru Bosne, Hercegovine i drugih graničnih oblasti dva velika carstva. Institucije Srpske pravoslavne crkve su evoluirale i fluktuirale u kompleksnom miljeu relacija između Vaseljenske patrijaršije, Ruske pravoslavne crkve, te uticaja Porte i Beča. Sve se više razvijao i sloj srpskih trgovaca, iz koga će se kasnije regrutovati prvi redovi srpskog građanstva, a zatim i intelektualne elite. U tom smislu su presudni koraci napravljeni krajem 18. i početkom 19. vijeka. Bogatiji srpski trgovci iz Sarajeva su svoju djecu često slali na školovanje u protetantske gimnazije koje su se nalazile na prostoru Mađarskog Kraljevstva. Takve institucije zbog austrijskog katoličkog prozelitizma nisu smjele postojati na prostoru austrijskih nasljednih zemalja. Srbi sa prostora tadašnjeg Bosanskog pašaluka pogotovo u Šopronu, Đeru i Bratislavi bili su tokom prve polovine 18. vijeka u prilici da dođu u dodir sa modernim naučnim stremljenjima. Djelovanjem protestanata, neki od njih su kasnije studirali u Haleu, na prostoru današnje Njemačke.
(nastaviće se)
Oznake: Mađarska
