SVJEDOČENJE GENERALA MOMIRA ZECA: Srpska vojska odbranila Banjaluku od HV i Ante Gotovine, a ne diplomate

Definitivna mapa BiH, nacrtana u Dejtonu u novembru 1995. godine, bila je završni čin pregovaračkog procesa koji je trajao tokom cijelog ratnog perioda, iza kulisa sastanaka i predstava za javnost istaknutih političara tog vremena.

Iako je, prema procjenama brojnih analitičara i visokopozicioniranih osoba unutar tadašnjih vladajućih struktura u sva tri naroda, teritorijalna podjela BiH već unaprijed bila dogovorena na tajnim sastancima u evropskim metropolama, kako to u ratovima obično biva, povećani apetiti dovodili su i do neplaniranih bitaka u kojima su život izgubili mnogi, a proslavljeni su oni koji to, nerijetko, nisu zaslužili.

Sumnje u postojanje prethodnih tajnih dogovora o teritorijama i danas izazivaju žustru raspravu živih svjedoka tog vremena, posebno kada je riječ o različitim tumačenjima ključnih vojnih operacija u završnici rata u BiH.. Jedna od njih je svakako ona iz oktobra 1995. godine, kada je Hrvatska vojska na čelu sa generalom Antom Gotovinom, u sadejstvu sa Armijom BiH, došla na 15 kilometra od Banjaluke,  koja je do tada smatrana neprikosnovenim uporištem Vojske Republike Srpske, a istovremeno je bila i jedini dom za brojne izbjeglice iz opustošenih i spaljenih srpskih mjesta koja su ostala van RS.

O bici za Banjaluku postoji više verzija i viđenja prethodnih događaja, o čemu malo ko danas može da govori sa potpunom sigurnošću, jer niz direktnih učesnika kontroverznih pregovora više nisu živi.

Uvodne borbe

Odluka Narodne skupštine RS iz sredine 1995. godine, kojom se ratna predsjedništva opština ne potčinjavaju komandi Vojske Republike Srpske u zonama izvođenja operacija, nego direktno predsjedniku Republike, usvojena je uprkos protivljenju generala Ratka Mladića i upozorenjima da takvo djelovanje može izazvati potpuni slom odbrane RS pred neprijateljskim naletima. Predviđanja generala ubrzo su se i obistinila.

Nakon gubitka 13 opština tzv. Visoke Krajine, iako su oružani sukobi u BiH u kontinuitetu trajali još od 1992. godine, tek sredinom 1995. godine predsjednik Radovan Karadžić napokon proglašava ratno stanje u Republici Srpskoj.

Višenedjeljni napadi NATO-avijacije, a zatim I snažni artiljerijski udari Hrvatske vojske, omogućili su pješadijsko napredovanje HV, HVO-a i Armije BiH. Bio je ugrožen opstanak mnogih krajiških opština, dok su Tuđman i Izetbegovic najavljivali da će “uskoro piti kafu u Banjaluci”.

Momir Zec, penzionisani general-potpukovnik Vojske Republike Srpske i učesnik rata 1992 -1995. Godine, u razgovoru za portal banjaluka.net otkrio je detalje borbe koje su prethodile onoj, koja se vodila na Manjači i Bočcu, a koja je  prema predviđanju međunarodnih moćnika iz tog perioda, trebalo da bude odlučujuća i da rezultira ulaskom združenih snaga Hrvatske vojske i Armije BiH u Banjaluku.

Tajni ili rezervisani samo za uzak krug ljudi, pregovori između Miloševića i Tuđmana o statusu Banjaluke i danas ostavljaju prostor za nagađanja, te poređenja raznih svjedočenja, ali i spekulacija. Iako mnogi smatraju da je u tim borbama diplomatija dala završnu riječ, dio onih koji su sa puškama u rukama bili na linijama odbrane tvrdi suprotno.

“Neki kažu da je diplomatija bila ključna, ali nije tako. Diplomatija je rekla da se to uzme, a vojska je to odbranila. Dokumenti iz Instituta za nacionalnu povijest Hrvatske potvrđuju da je bilo tako. Oni razmatraju i istražuju gdje je bila greška kod operacije ‘Vrbas’, zašto su izgubili taj dio, to je bio ključ. Vojska nas je odbranila, odbranila narod.  Najviše sad pričaju oni koji nisu bili u ratu, ja sam bio direktni učesnik i svaki dan sam bio sa svojim borcima”, ističe general Zec.

“Odbrana Banjaluke i tog dijela Bosanske Krajine i zapadno-krajiškog ratišta faktički je počela još od pada Glamoča, 28. jula 1995. To je bila ofanziva regularne hrvatske vojske realizovana na osnovu Vašingtonskog sporazuma između Tuđmana i Izetbegovića. Da bi se realizovala ‘Oluja’, pripremljen je plan vojne operacija da se zauzme dio Glamoča i Grahovo, što se i dogodilo. Hrvatska vojska je prešla Dinaru, Goliju i zauzela Šator i Glamoč, dok je naša linija odbrane bila postavljena na Vitorog, Mliništa, Štekerovce, Klekovaču i prema Rorama i Drvaru. To su bile uvodne borbe za završne operacije i završetak rata na prostoru Hrvatske i BiH“, priča general Zec.

Nakon vojne operacije „Oluja“, koju je Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju okarakterisao kao udruženi zločinački poduhvat sa ciljem trajnog i prisilnog protjerivanja Srba sa prostora bivše Republike Srpske Krajine u Hrvatskoj, 8. septembra 1995.godine hrvatski generali Davor Domazet – Lošo i Ante Gotovina u Splitu pregrupisali su snage i krenuli u akciju „Maestral“.

„Tog jutra oni su krenuli u opšti napad i poslije prvog udara, nakon dva sata, brigada iz Istočno-bosanskog korpusa napušta Mliništa i nigdje se ne zaustavlja do Bijeljine. Time se ostavlja veliki prazan prostor, a komanda operativne grupe bila je upravo na Mliništima. Naša vojska je već tu imala šanse da pruži otpor, ali ona napušta položaje bez izjednog ispaljenog metka“, dodaje Zec.

Na tom području, priča Zec, na položajima su bili dijelovi Drugog korpusa VRS sa velikom zonom odgovornosti, dok se prednost neprijatelja ogledala u tome što su birali mjesto i vrijeme napada i imali daleko brojnije ljudstvo na tom dijelu ratišta.

„Nakon povlačenja prvih jedinica, ubrzo se sa Turske kose izvlači i odred policije, a slijedi ih i Prva banjalučka brigada sa Vitoroga i Peta glamočka, koja se povlači prema Vrbljanima i Ribniku i ostaje samo jedan bataljon negdje kod Baraća. Ostaje prostor od 70 kilometara, gdje nema nikoga i normalno da Hrvati idu bez pruženog otpora. Ipak, pojedinačnih borbi je bilo. Uprkos, dolasku 30. divizije i zatvaranju pravca Kupreška visoravan – Strojice, srpska vojska ima mnogo ranjenih, jer je napad išao artiljerijom. Zbog nedostatka međusobne komunikacije, jedinice nastavljaju sa povlačenjem da bi Hrvati iskoristili potpuno otvoren prostor i 10. septembra ušli u Šipovo, popalili srpska sela i već 13. 9.  ušli i u Jajce“, dodaje naš sagovornik.

Već tada su, na osnovu slobodnog prostora stvoreni svi preduslovi za pad Banjaluke, što Hrvatska vojska ipak ne čini.

„Donosi se odluka da se jedinice izvlače sa linijom odbrane sa Kupresa, Velike Plazenice, Čukovine, Dekala i Komara i da izlaze svi na Vitovlje da bi se mogli zatvoriti pravci koji vode prema Banjaluci. Jedinice 30. divizije su išle 30 sati pješke i, kako su izlazile na Vitovlje, ja sam ih sačekivao i davao zadatak, novu zonu odgovornosti, novu liniju da se brani prostor prema Kneževu, Banjaluci. Na samom Vlašićkom platou, od Gornjih Korićana i tom dijelu ostaje 22. pješadijska brigada, jedna specijalna brigada i kotorvaroška brigada koja zatvara pravac koji ide od Jasena prema Kruševom brdu i silazi u Šiprage. Na kanjon Ugra je postavljena Jajačko-šipovačka brigada i 19. donjovakufska brigada. Ja sam komandovao 30. divizijom i 31. brigadu sam postavio na Čemernicu, komanda je bila u Šolajama. Zatvorili smo sve do ušća Ugra u Vrbas, kod Crne Rijeke, tu smo zatvorili. Ostalo nam je da branimo Mrkonjić, jer smo znali da, ako uđu u Mrkonjić, ući će i na Manjaču. Mi 15. septembra postavljamo liniju i branimo Mrkonjić“, priča Zec.

Iako se na taj način upjeva spriječiti prodor 7. korpusa Armije BiH i Hrvatske vojske, prostor od Podrašnice kod Mrkonjića prema Sani ostaje sa razvučenim snagama, zbog čega niko ne garantuje da će one uspjeti zaustaviti Hrvatsku vojsku i tri gardijske brigade na čelu sa Gotovinom.

„Glavni štab donosi odluku da se dovedu brigade iz Istočno-bosanskog korpusa i da se postave na prevoj Štrbine, između Lisine i Dimitora, čime se organizuje odbrana i na tom dijelu. Ponovo se formira  Operativna grupa 2 sa komandom u Podrašnici sa kojom direktno komanduje Glavni štab. Hrvati su završili prvi dio operacije ‘Maestral’, ali drugu fazu, koja je predstavljala dolazak pred Banjaluku ipak nisu, iako je to bio dogovor Tuđmana i Holbruka“, dodaje general Zec.

Operacija „Una“

Uvidjevši namjere Hrvatske vojske da nakon „Oluje“ težište ratnih operacija prebaci na zapadno-krajiško ratište, uz odobrenje Glavnog štava VRS formira se operativna grupa na čelu sa generalom Zecom.

„Vojna operacija je krenula 18. septembra, kada je odobrio Tuđman, a rukovodio Glavni stožer HV, na čelu sa ministrom odbrane Šuškom i njihovim načelnikom Generalštaba generalom Červenkom. Imali su četiri gardijske brigade i tri zborna područja, Bjelovar, Zagreb-Sisak i zborno područje Karlovac. Planirali su da zauzmu Novi, Kostajnicu, Dubicu, Gradišku, Prijedor i na taj način blokiraju Banjaluku. To je bila prva faza koja se zvala ‘Una’, a druga faza se zvala ‘Vrbas’, da izađu na rijeku Vrbas. Treća faza je bila rijeka Bosna i sa tim osvojenim područjem da dočekaju mirnu reintegraciju, čime je riješen rat”, ističe general Zec.

Srpska vojska organizuje odbranu od Blatine kod Novog sve do Trstenaca, sela kod Dervente. Sa preko 1.000 mrtvih, velikim gubicima i porazom u ovoj akciji, HV je doživjela potpuni slom, o čemu svjedoče i brojne analize i svjedočenja u hrvatskim arhivama.

Poražena, ali sa jasnim ciljem dolaska pred Banjaluku, HV odlučuje da napad organizuje sa zapada, zbog čega Armija BiH, iskoristivši rasulo srpske vojske na tom dijelu, ubrzo ulazi u Sanski Most.

“Iako to nije bila njegova zona odgovornosti, general Talić, da bi to zaštitio taj zapadni front, preuzima ulogu da tu komanduje. On sa Manjače uzima centar za obuku sa pukovnikom Kesićem, uzima Kozicu, kako bi spriječio Armiju BiH da dođe u Stričiće. Tu su još  i Druga krajiška brigada na čelu sa pukovnikom Savićem, te kozarska i sanska brigada.Tada se VRS susreće sa dva problema – zatvaranje pravca od Sanskog Mosta preko Stratinske do Bronzanog Majdana i zatvaranje pravca koji ide od Sanskog Mosta prema Oštroj Luci i Prijedoru. Nakon što policija i brigada iz Drinskog korpusa u noći između 9. I 10. oktobra napustaju Čađavicu, snage Petog muslimanskog korpusa zauzimaju Sitnicu.  U dogovoru sa generalom Talićem uzimam južni dio fronta, dio od Lokvara na Manjači i Veliku i Malu Manjaču”, priča on.

Takvom organizacijom, put Avnoja ostao je slobodan, te tenkovi Hrvatske vojske ulaze u Podruvničko polje, što ostavlja mogućnost ulaska na Manjaču, čime bi im Sedma i mrkonjićka brigade ostale iza leđa, na planini Lisini.

“Odlučujem da se oni izvuku i organizuju obranu Dabrac do Crne Rijeke, da tu stavim jedan bataljon artiljerijske brigade, prve banjalučke i da ove dvije brigade povučem da uzmu veliku i malu Manjaču i Surjane. Oni se izvlače pod borbom i veliki dio njih strada, jer su kasno krenuli. Na dijelu prema mrkonjićkoj brigadi ostao je prazan jedan prostor, oko jedan kilometar, gdje postavljam jedan bataljon iz Ratnog vazduhoplovastva, ali se oni već nakon prvog kontakta sa specijalnim hrvatskim snagama povlače i napuštaju položaj. Ostaje prazan prostor, što iskorištavaju njihove specijalne snage i ulaze u Bočac. Iza leđa su ovim jedinicima na Dabracu, a mogu biti i ovim drugim, i odatle kada uđu u Bočac mogu da uđu u Agino selo, Krmine i da idu kuda hoće. Uzmem sa Vlašića jedinice i zatvaram pravac ispod Čemernice. Ipak, ja shvatam da će oni pregrupisati snage i ja moram zatvoriti pravac prema Krupi da oni ne mogu ići kanjonom Vrbasa, što i činim. Ubrzo mi stiže i jedan radnički bataljon, ali to su sve bili ljudi sa preko 55 godina. Ja tada odlučujem da ih stavim na vrh Čemernice, jer onaj kad vidi sa bespilotnom letjelicom on misli da sam ja tu stavio rezervu, ako prođu, da će ih presjeći i okružiti. Treći dan dolazi bataljon iz 16. banjalučke brigade, na čelu sa majorom Petrovićem i ja zatvaram prostor Čemernica – Agino selo – Krmine, čime je postavljena linija odbrane”, priča general.

Sa tako utvrđenom linijom odbrane, vjerovalo se da neprijateljske snage neće uspjeti da prođu, što se ispostavilo tačnim. Iako je ogroman pritisak bio da se ‘probije’ odbrana i da se siđe prema Čelincu,  odakle bi put prema Banjaluci bio slobodan, uz sporadične borbe i sa 14 mrtvih, sprska vojska je tu dočekala Dejton.

“Ono što je bitno mi nismo poraženi, sačuvali smo ovaj dio zapadno-krajiškog ratišta, kada je došao Dejton i donio mir. Poslije je bilo nekih razmjena teritorija, to je odlučila politika, sa politikom je krenulo i sa politikom se završilo”, zaključuje Momir Zec.

(Nevena Stanojević/banjaluka.net)