Tajna Gospodske ulice

Ovaj provokativni naslov odnosi se na ime kultne banjalučke ulice u centru grada, koju svi zovu Gospodska, iako se, uslovno rečeno, nikad nije tako zvala. Bila je i Gundulićeva i Alfonsa XIII, a danas zvanično nosi ime banjalučkog pisca i revolucionara Veselina Masleše. Ali, naziv koji je samonicijativno rukom ispisao trgovac Tomo Radulović prvih dana austrougarske okupacije, a okupatorske vlasti ga samo prevele na njemački, premostio je epohe.

Tajne (u množini) Gospodske ulice je i naslov poglavlja u knjizi “K'o lepi san”, koji je u izdanju “Besjede” početkom ljeta 2014. godine objavila Nadežda Lazarević Kovačević, urednica RTRS-a, unuka posljednjeg bana Vrbaske banovine Todora Lazarevića i kćerka vodećeg banjalučkog intelektualca Predraga Guge. Autorka je, upravo preko istorijskih zgrada i njihovih stanovnika u Gospodskoj ulici, rekonstruisala “zlatno doba građanske Banjaluke 1929 – 1941”. Ulica se zvala gospodska naprosto zato što što su u njoj živjela i radila banjalučka gospoda. Ali, ne gospoda samo po imetku, cilindru i štapu, odnosno građanskoj odjeći, držanju, navikama i stilu života u tada pretežno seljačkoj Krajini, nego i po sistemu vrijednosti, pogledu na svijet, životnoj filozofiji.

Bila je to u pravilu prva generacija banjalučkih preduzetnika koji su marljivim radom i, danas bi se reklo, menadžerskim sposobnostima stvarali kapital, ali ne samo da bi širili posao, uvećavali profit i uživali u trošenju nego i zato da bi školovali ne samo svoje potomke i na različite načine doprinosili opštem razvoju svoje sredine i izgradnji građanskog društva.

Opisujući začetke civilnog društva u okviru prvobitne akumulaciju kapitala i rađanja kapitalizma u SAD, francuski plemić i naučnik Aleksis de Tokvil je zabilježio: “Neko je u svojoj štampariji pokrenuo lokalne dnevne novine, drugi nešto uložio u instrumente da bi osnovao gradski orkestar i hor, treći besplatno ustupio prostor za prvu biblioteku, supruge nekolicine su o svom trošku pripremile posluženje za gradsku svečanost…” I tako se razvijala svijest o tome da “status obavezuje”, tradicija dobrotvornog rada i brige za zajedničko dobro, odnosno dobrobit i ostalih članova zajednice.

Nisu to bili neki budući banjalučki Rokfeleri, Karnegijevi, Rotšildi i sl, niti su to mogli postati i da okupacija 1941. nije prekinula taj kontinuitet. Ali, vlasnici prvih pilana, ciglana, kožara, trgovina, hotela, apoteka, kafana, frizerskih radnji i modnih salona u gradu, udruženi s uglednim profesorima, sveštenicima, ljekarima, advokatima, novinarima i dr, osnivali su prve škole, biblioteke, muzeje, kulturno-umjetnička društva, sportske organizacije, šahovske klubove, udruženja filatelista i sl, te organizovali balove, sletove i druge lokalne svečanosti koje čine moderan gradski i građanski život.

Preloman događaj u tom “zlatnom dobu građanske Banjaluke” bilo je stupanje na dužnost prvog bana Vrbaske banovine Tise Milosavljevića. Iako nije bio ni Banjalučanin, ni Krajišnik, nego visoki oficir i ministar rodom iz Srbije, koga je kralj Aleksandar Karađorđević “prekomandovao” u jednu od novoformiranih banovina, Milosavljević je imao važnu sličnost sa lokalnim pionirima ekonomske i društvene modernizacije. I sam skromnog porodičnog porijekla, on je, zahvaljujući nevjerovatnoj energiji, upornosti i talentu, dosegao do generalskog čina i ministarskog položaja u Kraljevini Jugoslaviji, a poslu u Banjaluci posvetio se kao najvećem profesionalnom izazovu.

Pod njegovim nedugim banovanjem formiran je današnji epicentar prestonice RS sa monumentalnim zgradama Banskog dvora i Gradske uprave koje okružuju Crkvu Svete Trojice i veliki park. Legenda kaže da je kralj na ispraćaju odriješio kesu, uz napomenu da “zapadni Srbi kao najbolji dio nacije to zaslužuju”. Kako god da je bilo, ovaj vojni inženjerac sjajnih organizatorskih sposobnosti dao je dodatni pogon i polet lokalnoj eliti, u kojoj su, pored Srba, srazmerno broju, participirali i Jevreji, muslimani i Hrvati, ostao zabilježen kao jedna od najznačajnijih ličnosti u istoriji grada.

Tu staje klasična istoriografija Banjaluke koju je Nadežda Lazarević Kovačević temeljito konsultovala, a počinje ono što je njen originalan doprinos. Već kada piše o banu Tisi autorka ne propušta da opiše privatni život bana Milosavljevića, probleme njegove žene i djece da se adaptiraju na novu sredinu i privremeni hotelski smještaj. A na taj način autorka piše i o lokalnim liderima banjalučkog preporoda, o njihovom životnom i profesionalnom stasavanju, njihovim suprugama, “koje su stajale iza uspjeha muževa”, mladim potomcima, porodičnim vezama, druženjima, izletima i ljetovanjima, veseljima i tugama.

Obaviještena iz prve ruke, ali na diskretan i rafiniran način, pošto je i sama pripadala tom svijetu, Nadežda piše istoriju zlatnog doba građanske Banjaluke kao istoriju istaknutih banjalučkih građanskih porodica poput Radulovića, Dimitrijevića, Milanovića, Poljokana, Džinića, Lazarevića, Koljevića, Kastlova, Sefića, Božića, Puvačića, Stričevića, Divjaka, Klindića, Popovića, Kecmanovića, Kostića i mnogih drugih. Sa malim skicama za kolektivne portrete uglednih porodica i kratkim karakterizacijama najistaknutijih članova, ali i likovima gradskih šaljivdžija, dendija, boema i šarmera, te anegdotama koje dočaravaju štimung mjesta i vremena.

Bez te “paralelne” ili “istorije privatnog života” istoriografija bi ostala lišena svoje bitne dimenzije, nepotpuna i beživotna, i zato ova knjiga ima legitimitet savremenog naučnog istraživanja. Ali, knjiga “K'o lepi san” nije samo to. Nadežda ne propušta ni da locira i u knjigu unese stare fotose vila koje su pioniri modernizacije sagradili u centru i koje nisu samo uljepšavale njihov privatni život nego su ukrašavale grad, da pokaže enterijere kuća, namještaj, porcelan i escajg, haljine najelegantnijih gospođa, koje su sijledile građanski stil elita evropskih prestonica. Po tome bi se, sasvim uslovno, moglo reći da knjiga ima i elemente “ženskog pisma”. Osim toga, autorka je, pored podataka iz istoriografskih djela i svojih ličnih i porodičnih sećanja, obilno koristila intervjue sa malobrojnim živim svjedocima toga vremena i njihovim najbližim potomcima, što je vrlo savremen i nestandardan metod rada.

Uz izvjesne idealizacije “zlatnog doba” i sentimentalne pasaže koji knjizi daju čak literarnu vrijednost, “K'o lepi san” je izuzetno svjedočanstvo o ratom surovo prekinutom usponu građanske Banjaluke, koja se neće obnoviti. Ili se, možda, pod novim istorijskim i društvenim uslovima na karikaturalan način upravo obnavlja tokom druge predatorske prvobitne akumulacije kapitala, sa bogaćenjem bez rada, korupcijom, tajkunima i, što je najvažnije, čast izuzecima, bez osjećaja za “opšte dobro”.

(Press)