Tvrđava Kastel – kompletna istorija najznačajnijeg spomenika Banjaluke

Zavirimo li u istorijske knjige bilo koje epohe našeg grada pronaći ćemo prilično sličan opis tvrđave Kastel – najstariji i najznačajniji spomenik Banjaluke, najznačajnije arheološko nalazište grada, a od skorijeg vremena i spomenik prve kategorije Bosne i Hercegovine.

Međutim Banjalučanima je Kastel oduvijek bio daleko više od ovih knjiških definicija.

Kroz vijekove je prije svega bio čuvar našeg grada, jer su njegovi bedemi bili posljednje uporište onima koji su branili Banjaluku. Na njemu je nastala čuvena legenda o Safikadi koja se na Kastelu ubila kako bi sačuvala zavjet vječne ljubavi. Ispod Kastela su brojni trgovci, prodavajući robu raznim putnicima, stvarali i razvijali Banjaluku. Mnogi Banjalučani ovdje su prvi put poljubili svoje najveće ljubavi, uživali u bezbrižnom djetinjstvu, prisustvovali najboljim koncertima koje je naš grad vidio te festivalima kojima se svijet divio.

Možda je Kastel istoričarima spomenik, ali Banjalučanima je puno više i prostire se puno dalje nego što mu bedemi dozvoljavaju. Kastel je bio i ostaće dio nas. Vječni svjedok svega što je naš grad pretrpio i svega u čemu je uživao.

Priča o njemu ujedno je i priča o nama.

Istorija Kastela prije tvrđave

Većina Banjalučana zna da je Kastel bio tu još u vrijeme dok je Banjaluka bila pod Osmanlijskim carstvom, kada je tvrđava i dobila svoj današnji izgled. Uporedo sa pretvaranjem Kastela u tvrđavu (prije toga bio je tophana Ferhat Paše Sokolovića) ekonomski, ali i kulturni centar grada polako se seli sa područja Gornjeg Šehera, u okolinu tvrđave, odnsno tamo gdje je i sada.

Drugim riječima, Kastel je stvorio Banjaluku onakvom kakva je ona danas.

Međutim, istorija našeg grada, posebno istorija Kastela, počinje dosta ranije nego što to izgleda kada ovu tvrđavu posmatramo u izdanju u kakvom se sad nalazi. Iako njegova arhitektura i namjena govore o periodu Osmanlijskog carstva, temelji na kojima je Kastel napravljen govore drugačiju i dosta starsiju priču. Priču koja počinje puno prije samog grada Banjaluke, čije ime se prvi put spominje 1494. godine u Povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića.

Kastel u vrijeme praistorije i antike

U arheologiji nije rijetka pojava da se na lokacijama nekih gradova ili naseobina koje su od strateškog značaja otkriju ostaci gradova ili naroda koji su tu bili prije, a kopajući dalje u prošlost, i onih koju su tu bili još ranije. Jednostavno mjesto koja je bilo pogodno jednom narodu za naseobinu vjerovatno je tako izgledalo i onima koji su tu živjeli prije.

Lokacija Kastela jedno je od takvih mjesta, a tokom godina arheolozi su o našoj tvrđavi otkrili prilično zapanjujuće podatke.

Najstariji dokazi o postojanju naseobine na prostorima današnjeg Kastela sežu čak u period gornjeg paleolita, čemu svjedoče kamene alatke karakteristične za ovaj period, koje su pronađene na lokaciji Kastela. Gornji paleolit, koji je na našim prostorima trajao u periodu 14. i 13. milenijuma prije nove ere, smatra se periodim kada se ljudski rod još uvijek smatrao lovcima-skupljačima, prije nego što smo počeli praviti stalne i velike naseobine.

Arheološke iskopine dalje govore o naselju iz doba neolita koje na području Balkana počinje oko 6.500. godine prije nove ere. Smatra se da je ovo naselje nastalo pod uticajima sopotske kulture koja je bila ogranak čuvene vinčanske kulture. Pojedini istoričari smatraju vinčansku kulturu jednom od najznačajnijih u istoriji čovječanstva jer se, po njihovim tvrdnjama, u njoj javilo prvo pismo, iako za ovo nema konkretnih dokaza s obzirom na to da simboli koji su ovdje pronađeni nikad nisu dešifrovani niti potvrđeni kao stvarno pismo.

Bilo kako bilo, smatra se da je ova neolitska naseobina nastala negdje u periodu između 5300. i 4.400. godine prije nove ere. To bi značilo da su prije nekih šest hiljada godina ljudi odlučili da je ova obala Vrbasa idealna za naseobinu. Neko bi mogao reći da su ovo zapravo najstariji Banjalučani.

Dalja otkrića pokazala su tragove naselja iz bakarnog doba (trajalo između 3500. – 2000. godine p.n.e.) koje je nosilo obilježja Vučedolske kulture.

U doba antike, ovo područje je oduvijek bilo poznato i važno za Rimljane, prvenstveno zahvaljujući ljekovitom dejstvu mineralnih voda koje se nalaze na teritorijama današnjih Srpskih toplica, te Slatine i Laktaša.

Istraživanjem antičkih vojnih karata, te slučajnim otkrićima na teritoriji Kastela i Banjaluke, otkriveno je da se na lokaciji tvrđave nalazilo staro rimsko naselje Castra, u sklopu kojeg se nalazila putna stanica te vojni logor. S obzirom da se ovo naselje nalazilo na veoma važnom rimskom putu koji je povezivao Split (tadašnja Salona) i Gradišku (tadašnji Servitium) govori o tome da su Kastel i današnja Banjaluka, još u antičko doba, bili prepoznati kao važna strateška lokacija.

Na i u okolini Kastela otkriveni su ostaci nekoliko građevina, te keramika i drugi predmeti koji ovo antičko naselje smještaju u period između 3. i 4. vijeka.

Kastel za vrijeme Srednjeg vijeka i Osmanlijskog carstva

Kao što vidimo istorija našeg grada, naročito lokacije na kojoj je Kastel, bila je više nego bogata daleko prije nego što je grad uopšte dobio svoje današnje ime, a Kastel svoj današnji izgled.

Izgradnja tvrđave Kastel, kakvu je danas poznajemo, pripisuje se Osmanlijama, koji su takođe tokom svoje vladavine na Balkanu Banjaluci i Kastelu pridavali veliki strateški značaj. U to doba Banjaluka je bila sastavljena iz dva dijela – Gornjeg i Donjeg Šehera, a o značaju ovog područja za Osmanlije govori podatak da je upravo Banjaluka odabrana za sjedište Bosanskog pašaluka, koji je osnovan 1580. godine.

Na čelo pašaluka postavljen je Gazi Ferhad-paša Sokolović koji je na teritoriji Banjaluke izgradio više od 200 građevina, među kojima i džamiju Ferhadiju, a u blizini nje i ograđenu tophanu tačno na mjestu današnje tvrđave. Ferhad-paša najveći značaj prodavao je Gornjem Šeheru (Stari grad), gdje je i napravio većinu građevina, ali kako se grad širio, dio oko Ferhadije i tophane postaje sve naseljeniji i značajniji.

U skladu sa tim, u periodu vladavine sultana Mehmeda III (1595. – 1603.) dotadašnja tophana pretvorena je u tvrđavu i zajedno sa okolinom prozvana je Novi grad. Ova promjena doprinijela je i da ekonomski i kulturni centar Banjaluke pomjeri ka novoj tvrđavi, odnosno tamo gdje je i danas.

Tokom vladavine Numan-paše Ćupilića rađena je obnova i proširenje Kastela u period 1712–1714. godine, kada tvrđava dobija današnji izgled.

Kastel i Banjalučki boj

Mnogima je nepoznata činjenica da je tvrđava Kastel bila poprište čuvenog Banjalučkog boja, odnosno bitke između tadašnjeg Istoka i Zapada, Osmanlijskog carstva i Austrije, 4. avgusta 1737. godine.

Naime, iako je Austrija zvanično objavila rat Osmanlijskom carstvu 14. jula 1737. godine, nekoliko dana ranije više od 17.000 hiljada austrijskih vojnika krenulo je u pohod na Bosnu.

Nakon zauzimanja Gradiške te bitke kod Jurkovića, 27. jula austrijska vojska započinje svoju opsadu Banjaluke uz zahtjeve o bezuslovnoj predaji grada. Nakon što su Osmanlije ovo odbile, započinje granatiranje tvrđave Kastel, a smatra se da je tokom opsade koja je trajala do 4. avgusta ispaljeno oko 1.800 topovskih granata.

Tokom opsade, kojoj je odolijevalo svega nekoliko hiljada turskih vojnika, u pomoć turskim vojnicima kreće Hećimoglu Ali-paša sa svojih 15.000 vojnika, a Austrijanci počinju sve intenzivnije da gađaju zidine i centar grada. 4. avgusta stiže pomoć turskih vojnika, a već tokom istog dana opsada je razbijena, a austrijska vojska natjerana u bijeg.

Konačni ishod boja je oko 900 mrtvih na obe strane u direktnim okršajima, a smatra se da se oko 1000 vojnika utopilo u Vrbasu. Najmanje 1200 njih je ranjeno.

Tvrđava Kastel danas

U svom konačnom obliku koji je dobila početkom 18. vijeka ukupna površina kompleksa Kastel iznosi oko 48.000 kvadratnih metara, a sam dio koji se nalazi unutar glavnih zidina tvrđave zauzima prostor od oko 26.610 kvadratnih metara.

Sve do 60-ih godina prošlog vijeka tvrđava Kastel korištena je u vojne svrhe, da bi se nakon toga dala na korištenje gradskoj upravi te bila mjesto brojnih kulturnih dešavanja. Tek nakon što je vojska prestala da koristi tvrđavu stvoreni su uslovi za detaljnija arheološka istraživanja koja su i donijela sve ove podatke o kojima pišemo danas.

Nedavno organizovani projekat “Škola arheologije – Kastel 2019” još jednom je dokazao o kakvom se značajnom arheološkom nalazištu ovdje radi. Geofizička snimanja terena pokazala su da Kastel još uvijek krije neke tajne, te da postoje dijelovi ove lokacije koji još nisu istraženi. Takođe su otkrivena i dva skeleta koja nisu ranije registrovana, pronađena u kamenoj grobnici za koju se smatra da potiče iz srednjeg vijeka.

Istorijski značaj ove lokacije prepoznala je i Evropska unija koja je odobrila sredstva za rekonstrukciju tvrđave 2013. godine u iznosu od preko 2 miliona evra, a do danas rađeno je nekoliko sanacija raznih dijelova tvrđave čime se pokušava sačuvati ovaj veliki svjedok vremena od propadanja.

Osim toga, Kastel je prošle godine dobio još jedno veliko priznanje. Postao je dio projekta Creative History Balkans Tour, koji je pokrenula EXIT fondacija, a koji ima za cilj da brendira i promoviše četiri istorijske tvrđave u četiri balkanske zemlje, oslanjajući se na kreativne industrije i kulturno nasljeđe: Tvrđavu Kastel u Banjaluci u Bosni i Hercegovini; budvanski Stari grad u Crnoj Gori; Petrovaradinsku tvrđavu u Novom Sadu u Srbiji; i Tvrđavu Rozafa u Skadru u Albaniji.

Nedavno se tvrđava Kastel našla na listi najboljih tvrđava i dvoraca u Bosni i Hercegovini, čuvenog viralnog sajta Slavorum koji ima za cilj svijetu prikazati i približiti kulturu Slavena.

Osim istorijskog i turističkog značaja, tvrđava Kastel je Banjalučanima oduvijek bila i mjesto najljepših i najznačajnijih kulturnih dešavanja. Osim brojnih koncerata i predstava, Kastel je bio lokacija najznačajnijih festivala u našem gradu poput Demofesta i Kratkofila, nažalost danas oba ugašena.

I tako prolaze epohe, vladari i njihovi namjesnici, vojske i narodi. Sve se mijenja i sve prolazi, ali Kastel i dalje stoji čvrsto, sa svim onim ožiljcima koje je donijelo vrijeme, ali i nemar onih koji bi trebali da ga čuvaju.

Iako napravljena prvenstveno za rat, Banjalučani su na svojoj tvrđavi vremenom naučili da vole, smiju se i uživaju. I zato je Kastel puno više od kamena od kojeg je napravljen, važniji od istorije kojoj svjedoči i veći od zidina koje ga okružuju.

To je prije svega mjesto gdje ljudi više od 6.000 godina pronalaze ono što im je u životu najvažnije – utočište, sigurnost i dom. Kastel je, i nadamo se još dugo će ostati, veliko kameno srce našeg grada.

(Lj.T. / Banjaluka.net)